Αριθμοί με Φερετζέ

Freakonomics
Σημεία και Τέρατα της Οικονομίας
Steven Levitt, Stephen Dubner
Εκδόσεις Νέα Σύνορα Α. Α. Λιβάνη, 2006
Σελίδες : 326, 16 €

Ο Τζων Κένεντυ, ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών που δολοφονήθηκε στο Ντάλας το 1963, είχε πει κάποτε ότι «Η νίκη έχει χίλιους πατεράδες, αλλά η ήττα είναι ορφανή». Παραφράζοντας αυτό το ρητό θα λέγαμε ότι η επιτυχία έχει πολλούς πρόθυμους να την καρπωθούν -- και να την ερμηνεύσουν -- ενώ η αποτυχία παραμένει ένα σκοτεινό μυστήριο. Αυτό συνέβη και από τη δεκαετία του ’90 και μετά, όταν παρά τις προβλέψεις ότι οι ΗΠΑ θα αντιμετώπιζαν ένα κύμα εγκληματικότητας μεγαλύτερο από ποτέ, η εγκληματικότητα άρχισε να πέφτει κατακόρυφα. Στη Νέα Υόρκη για παράδειγμα οι δολοφονίες μειώθηκαν από 2,245 το 1990 σε 596 το 2003. Γιατί; Πολλοί έσπευσαν να πουν ότι οι πατεράδες ήταν εκείνοι: η αποτελεσματικότερη και πολυπληθέστερη αστυνόμευση, οι περισσότερες φυλακές, οι αυστηρότερες ποινές, η επιστροφή της θανατικής ποινής. Όμως αυτοί οι λόγοι στατιστικά δεν είχαν καμία επίπτωση. Ο πραγματικός λόγος ήταν άλλος: βρισκόταν στις κλινικές των εκτρώσεων, και είχε ξεκινήσει 20 χρόνια πριν όταν, σε συνέχεια μίας δικαστικής διαμάχης, οι Ηνωμένες Πολιτείες νομιμοποίησαν τις αμβλώσεις. Τούτο είχε ως συνέπεια να γεννηθούν λιγότερα μη επιθυμητά παιδιά από φτωχές οικογένειες, και τα οποία είχαν περισσότερες πιθανότητες να μπουν στο έγκλημα 20 χρόνια μετά.

Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της οικονομικής και στατιστικής ανάλυσης που κάνει ο οικονομολόγος Steven Levitt, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Βασική του θέση είναι ότι η κοινή λογική δεν είναι συνήθως ικανή να εξηγήσει τα κοινωνικά (και οικονομικά) φαινόμενα που συμβαίνουν. Είναι αρκετά ασυνήθιστο πεδίο, και συμπεράσματα σαν κι’ αυτά έχουν καταφέρει να ξεσηκώσουν θύελλες, τόσο στους προοδευτικούς όσο και στους συντηρητικούς κύκλους.

Το 2003, ο δημοσιογράφος Stephen Dubner των New York Times, ακούγοντας γι’ αυτόν τον ιδιόρρυθμο οικονομολόγο, ταξίδεψε στο Σικάγο για να του πάρει συνέντευξη. Γνωρίστηκαν, ένωσαν τις δυνάμεις τους και δύο χρόνια μετά έβγαλαν ένα βιβλίο με τον (άσχημο) τίτλο Freakonomics, το οποίο έχει κυριαρχήσει στη λίστα των best seller στην Αμερική. Υπάρχει και στα ελληνικά με τον τίτλο Σημεία και Τέρατα της Οικονομίας, Η Κρυφή Πλευρά των Πάντων [sic], και κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Λιβάνη.

Το βιβλίο καταπιάνεται με πολλά ενδιαφέροντα θέματα, μερικά από τα οποία αφορούν κυρίως τις ΗΠΑ, άλλα όμως νοιάζουν εξ ίσου κι' εμάς. Για παράδειγμα, έχει γίνει πολλή φασαρία, χρόνια τώρα, για το τι έχει θετικές και τι αρνητικές επιπτώσεις στην επίδοση των παιδιών στο σχολείο. Μία μητέρα που δεν εργάζεται μέχρι το παιδί της να πάει νηπιαγωγείο; Μήπως επισκέψεις στα Μουσεία; Πολλή τηλεόραση; Ισως γονείς που διαβάζουν στα παιδιά τους κάθε μέρα; Κανένα από αυτά. Οι συγγραφείς, χρησιμοποιώντας αμείλικτα τους αριθμούς, αποδεικνύουν ότι αυτά που έχουν ισχυρή θετική επίπτωση στην σχολική επίδοση ελιναι το να είναι οι γονείς μορφωμένοι, να έχουν ενεργή εμπλοκή στο σχολείο του παιδιού τους, ή να έχουν πολλά βιβλία στο σπίτι. Αντίθετα, ένα υιοθετημένο παιδί, ή ένα παιδί που γεννήθηκε λιποβαρές, είναι πολύ πιθανότερο να αντιμετωπίσει σημαντικά προβλήματα στο σχολείο.

Επίσης, μια και βρισκόμαστε στα παιδιά, ενδιαφέρον έχει και μία άλλη στατιστική για τις ΗΠΑ, την χώρα της οπλοφορίας, όπου σε πολλά σπίτια υπάρχουν όπλα. Δεν είναι αυτό ένας θανάσιμος κίνδυνος για τα παιδιά, που μπορούν να τα ανακαλύψουν και, παίζοντας, να προκαλέσουν ένα ατύχημα με μοιραίες συνέπειες; Βεβαίως και είναι τραγικό να συμβαίνει, αλλά οι αριθμοί δείχνουν ότι είναι 100 φορές πιο πιθανό να πνιγούν στην πισίνα του σπιτιού τους, και συνεπώς αυτό είναι που θα έπρεπε να απασχολεί τους γονείς τους 100 φορές περισσότερο.

Και η δημιουργική περιήγηση στη χώρα των αριθμών δείχνει ακόμη πολλά. Όπως π.χ. ότι πολλοί αγώνες σούμο, της ιαπωνικής πάλης, είναι στημένοι. Πώς φαίνεται αυτό; Από το ότι σε ματς για τα οποία προκρίνεται ο ένας ,ενώ ο άλλος έχει ήδη προκριθεί, η στατιστική αποκαλύπτει ότι σε ισοδύναμους παλαιστές συντριπτικά χάνει αυτός που είναι αδιάφορος. Αυτό σε μία κοινωνία και σε ένα άθλημα όπου η θέση προσφέρει σημαντικά κοινωνικά προνόμια είναι ένα ζωτικό θέμα. Και πώς δεν έχει αποκαλυφθεί ακόμη; Ίσως κάποιες δολοφονίες ανθρώπων που προσπάθησαν να βρουν το νήμα του μυστηρίου να είναι μία εξήγηση.

Ακόμη και οι δάσκαλοι που επιβλέπουν τα τεστ στα σχολεία έχουν «κλέψει» με τα αποτελέσματα, σε σχολικά συστήματα που επιδοτούν τα καλά αποτελέσματα. Για παράδειγμα, αναλύοντας μαζικά τα τεστ πολλαπλών επιλογών ο, Levitt ανακάλυψε ότι σε μερικά σχολεία τα αποτελέσματα ήταν πολλαπλάσια καλύτερα από τα συνηθισμένα, κάτι απίθανο να συμβεί. Παρεμπιπτόντως ειδικά αυτή η έρευνα οδήγησε στην παραπομπή των δασκάλων και στην απομάκρυνση ορισμένων από αυτούς.

Αν κάτι δεν είναι τόσο ξεκάθαρο και σαφές στο βιβλίο, παρόλο που αναφέρεται σχετικά, είναι ποια γεγονότα είναι συσχετισμένα (correlated) και ποια είναι συνδεδεμένα με σχέση αίτιου και αιτιατού δηλαδή αιτίου και αποτελέσματος. Το ότι δύο γεγονότα έχουν σχέση μεταξύ τους π.χ. ότι έχει κρύο και χιονίζει δεν σημαίνει απαραίτητα ότι το ένα προκαλεί το άλλο. Κατά την μία φορά όμως πάντα θα συμβαίνει, δηλαδή αν χιονίζει πάντα θα κάνει κρύο. Με άλλα λόγια σε πολλές περιπτώσεις παραμένει αρκετή αβεβαιότητα σχετικά με την αιτιότητα -- και βέβαια με τα συμπεράσματα του βιβλίου. Οι στατιστικές προσφέρουν μία γκρίζα τεκμηρίωση της αιτιότητας, και μόνον ο πολύ έμπειρος αναλυτής ίσως μπορέσει να την θεμελιώσει βαθύτερα. Σίγουρα ένα εκλαϊκευμένο βιβλίο σαν κι’ αυτό δεν μπορεί να επεκταθεί πολύ, αλλά εκτιμώ ότι επρόκειτο για μία συνειδητή επιλογή, γιατί έτσι η εντύπωση και το σοκ που προκαλούν τα αποτελέσματα είναι μεγαλύτερες.

Εν συνόλω ένα πολύ καλό βιβλίο που διαβάζεται ευχάριστα, γιατί δεν παραθέτει ξερούς αριθμούς και στατιστικά στοιχεία, παρά μόνον όπου είναι απαραίτητο, ενώ περιγράφει γλαφυρά το “story” κάθε περίπτωσης. Και ενσωματώνει ένα ενδιαφέρον συμπέρασμα που πρέπει να το έχει κανείς υπόψη του όταν ακούει πολιτικούς να μιλούν «με τη αδιάψευστη γλώσσα των αριθμών»: πάντα οι αριθμοί μπορούν να διαβαστούν έτσι, αλλά μπορούν να διαβαστούν κι’ αλλιώς.

Ο Θείος Πέτρος Πάει Θέατρο – και Πλήττει

ΔΕΚΑΤΗ ΕΒΔΟΜΗ ΝΥΧΤΑ
του Απόστολου Δοξιάδη

Σκηνοθεσία: Αντώνης Καφετζόπουλος.

Παίζουν: Γ. Κοτανίδης, Σμ. Σμυρναίου, Εύa Κοτανίδη, Ιζ. Κογεβίνα, Θ. Δήμου.

Σκηνικά- κοστούμια: Μ. Τρικεριώτη.

Δυστυχώς ο Απόστολος Δοξιάδης δεν μπόρεσε να επαναλάβει μία προηγούμενη του επιτυχία. Ο Θείος Πέτρος και η Εικασία του Γκόλντμπαχ ήταν μία γοητευτική ιστορία με όλα τα συστατικά της συνταγής στις σωστές ποσότητες: δραματουργία και πλοκή, χαρακτήρες, επιστημονικό ενδιαφέρον, διάρκεια. Δίκαια λοιπόν σκαρφάλωσε στην ελληνική (αλλά και ξένη) λίστα των μπεστ σέλερ, και παρέμεινε εκεί για πολύ. Αντίθετα, η θεατρική του παράσταση 17η Νύχτα, που παίζεται στο θέατρο Άνεσις, είναι ένα άνισο πόνημα όπου πολλά πράγματα πάνε στραβά, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του σκηνοθέτη και των ηθοποιών.

Η ιστορία είναι απλή και αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα. Ο διάσημος μαθηματικός Κουρτ Γκέντελ, που ήταν μαζί με τον Αϊνστάιν στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών του Πρίνστον, έχει σταματήσει να τρώει γιατί νομίζει ότι θέλουν τα τον δηλητηριάσουν. Εισάγεται στο νοσοκομείο και εκεί μία νευρωσική και αυταρχική νοσοκόμα, η Μαίρη Πίρσον, προσπαθεί να τον πείσει να φαει, γιατί αλλιώς θα αποδημήσει εις Κύριον. Ο Γκέντελ, μέσα στο στενό μανδύα της λογικής του, προσπαθεί να της εξηγήσει γιατί δεν επιθυμεί (ή φοβάται) να φαει. Επιπλέον, η κ. Πίρσον έχει και δύο κόρες τις οποίες τυραννάει, την μία με τόση επιτυχία που παθαίνει νευρική ανορεξία.

Από κει και πέρα η ιστορία συνεχίζεται μέχρι το αναπόφευκτο τέλος της με παρεκβάσεις «μοντέρνου» θεάτρου από την αφηγήτρια – την άλλη κόρη της κ. Πίρσον – και μία χιουμοριστική, πλην όμως κουραστική και εμβόλιμη παρουσία του κορυφαίου μαθηματικού και καθηγητή Νταβίντ Χίλμπερτ που προσπαθεί να εξηγήσει τα μαθηματικά, την λογική της μη πληρότητας και -- αντιπαραθετικά μια και αυτός ήταν ο μεγάλος χαμένος από το θεώρημα του Γκέντελ -- τι ακριβώς απέδειξε ο Κουρτ Γκέντελ.

Όντως αυτά που προσέφερε ο Γκέντελ στην επιστήμη ήταν πολύ σημαντικά, αλλά ούτε το θεώρημά του --και ενδεχομένως ούτε η παράνοιά του -- μπορούν να μεταφερθούν στο σανίδι. Οι διάλογοι είναι συχνά ενδιαφέροντες και με χιούμορ, αλλά ο θεατής αναρωτιέται «προς τι;». Ούτε οι χαρακτήρες εξελίσσονται,ούτε η ιστορία είναι γοητευτική. Μήτε ατυχώς αναδεικνύεται η κρυφή γοητεία των μαθηματικών, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας σε μία συνέντευξή του.

Ο Αντώνης Καφετζόπουλος έκανε μία αξιέπαινη σκηνοθετική προσπάθεια, και τα σκηνικά λειτουργούν σχετικά αποτελεσματικά. Οι ηθοποιοί, με πρώτο τον Γιώργο Κοτανίδη που υποδύεται τον Γκέντελ δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους, αν και στο χειροκρότημα του τέλους διακρίνεις εκείνη την σχεδόν αδιόρατη έκφραση που υπαινίσσεται ότι «εμείς προσπαθήσαμε όσο μπορούσαμε».

Εδώ και δύο χρόνια, πάλι ο Γιώργος Κοτανίδης είχε υποδυθεί τον εξ ίσου διάσημο φυσικό Ρίτσαρντ Φέινμαν. Παρόλο που θα μπορούσε να πει κανείς ότι και εκείνη η παράσταση απευθυνόταν σε ειδικό κοινό (κάτι πού δεν αληθεύει) το πολύ καλό σενάριο την έκανε απολύτως απολαυστική. Έφευγες ικανοποιημένος, χορτασμένος θέατρο. Το ίδιο συνέβαινε και με την Κοπεγχάγη, ένα θεατρικό έργο της ίδιας κατηγορίας. Είναι αυτές οι συγκρίσεις που γέρνουν ακόμη περισσότερο την πλάστιγγα σε βάρος της 17ης Νύχτας. Περιμένουμε ένα βιβλίο, όπου μπορεί πάλι να λάμψει το αναμφισβήτητο ταλέντο του Απόστολου Δοξιάδη.