Το Σύμπαν σε ένα Βερίκοκο

Η φλούδα του βερίκοκου
Πάνος Α. Λιγομενίδης
Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα 2004
Σελίδες:526

Το βιβλίο αυτό είναι ένας καθρέφτης, που αντανακλά την αγωνία και το προσωπικό ενδιαφέρον του συγγραφέα, του καθηγητή πληροφορικής, ακαδημαϊκού και ερευνητή Πάνου Λιγομενίδη για τα θεμελιώδη ερωτήματα της ύπαρξης. «Αυτά τα υπαρξιακά ερωτήματα μπαίνουν συνήθως ενωρίς στη ζωή μας, ...όμως με την ενηλικίωση στους περισσότερους από εμάς τα ερωτήματα αυτά ξεχνιούνται... και συνήθως στα τελευταία χρόνια του βίου μας αντιλαμβανόμαστε με επώδυνο τρόπο ότι έχουμε ξοδέψει πολύ χρόνο στον πλανήτη αυτό χωρίς να έχουμε πραγματικά ζήσει,.. και τότε βιώνουμε μία περίοδο κρίσης». Προσπαθούμε τότε να ζήσουμε την πραγματική ζωή, η οποία περιέχει την «αισθητική αναζήτηση της αλήθειας περί υπάρξεως». Η αναζήτηση αυτή συντελεί στην λύση της κρίσης, αφήνοντας ενίοτε στον διάβα της βιβλία όπως «η φλούδα του βερίκοκου».

Όμως, τα υπαρξιακά ερωτήματα δεν ξετυλίγουν εύκολα το νήμα της σκέψης. Έτσι λοιπόν το βιβλίο αυτό προσπαθεί να τα πει όλα: από την δόμηση της πληροφορίας στο Σύμπαν, την μορφογένεση των οργανισμών, την αρχή του κόσμου με την Μεγάλη Έκρηξη και το άδηλο τέλος του, τα μυστήρια της υποατομικής ύλης, την ανθρώπινη συνειδητότητα, μέχρι την διασύνδεση όλων, την παραψοχολογία και την μεταφυσική. Αυτός ο καθρέφτης των πάντων μέσα στην Θεωρία του Παντός είναι ταυτόχρονα το βασικό πλεονέκτημα, αλλά και το αδύνατο σημείο του βιβλίου. Πλεονέκτημα, διότι σε αυτό τον πλούτο θεμάτων και ανάπτυξης ο αναγνώστης θα βρει πολλά και ενδιαφέροντα καινούργια πράγματα, ακόμη και για ζητήματα με τα οποία έχει ξανασχοληθεί και ξαναδιαβάσει. Κατά τούτο, το βιβλίο αυτό αποτελεί έναν χρήσιμο τόμο αναφοράς για την σύγχρονη επιστημονική κοσμοαντίληψη, και ίσως τελικά ο αναγνώστης να βρει και τους συνδετικούς κρίκους, προκειμένου να κατανοήσει πώς δομείται το όλον.

Όμως, παρά τις προσπάθειες του συγγραφέα, το αντίτιμο είναι η συχνή επανάληψη που χαλαρώνει την δομή, χωρίς απαραίτητα να δημιουργεί εκείνους τους επάλληλους κύκλους που θα βάθαιναν την κατανόηση. Οι πρωθύστερες ή ξαφνικές αναφορές σε δύσκολες έννοιες, (πόσοι π.χ. κατανοούν τις «νευρωνικές συσχετίσεις της συνείδησης»;) χωρίς επαρκή επεξήγηση αφήνουν μερικά κενά, ακόμη και μετά την ανάγνωση των 500 σελίδων του βιβλίου.Παρά τις αδυναμίες του, το βιβλίο είναι ένα κατόρθωμα διόλου ευκαταφρόνητο, αν μη τι άλλο για το μέγεθος της προσπάθειας αντιμετώπισης εννοιολογικών ογκολίθων, και για τις γόνιμες διασυνδέσεις με την τέχνη, την αρχαιοελληνική σκέψη και την φιλοσοφία γενικότερα -- και μακάρι να γράφονται περισσότερα παρόμοια βιβλία από Έλληνες συγγραφείς. Ικανοποιεί την μεγάλη ανάγκη για εκλαΐκευση των επιστημών, οι οποίες στις μέρες μας έχουν τόσο απομακρυνθεί από τον μέσο άνθρωπο, και προσφέρει αυτή την διαφορετική ματιά που, στην άνυδρη δυτική επιστημονική σκέψη, είναι αγαθό ουσιώδες εν ανεπαρκεία.

Για να δαμάσει το θέμα του, ο συγγραφέας χωρίζει το βιβλίο σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος, στην Περιγραφή του Κόσμου και της Συνείδησης, βάζει τα θεμέλια για την αναζήτηση των υπαρξιακών ζητημάτων που θα εξεταστούν αργότερα. Ακρογωνιαίο λίθο του βιβλίου αποτελεί η έννοια της πληροφορίας και αναλύεται πρώτη: περιγράφονται η δόμηση και η διάδοσή της, καθώς και ο ρόλος που παίζει στην εξέλιξη -- από το κύτταρο και τα υποατομικά σωματίδια μέχρι τους γαλαξίες και τις μαύρες τρύπες του Σύμπαντος. Κατόπιν σειρά έχουν η συνείδηση και τα μοντέλα του νου, αλλά και η σχέση τους με τον φυσικό κόσμο, μία απαραίτητη διασύνδεση για την σύγχρονη επιστημονική έρευνα, όπου ο νους καθορίζει τα όρια και την φύση της παρατήρησης.Τα όρια του νου φαίνονται ακόμη καθαρότερα στη συνέχεια του βιβλίου, όπου περιγράφονται οι βασικές επιστημονικές θεωρίες του 20ου αιώνα, η θεωρία της σχετικότητας και η κβαντική φυσική, και οι δύσκολες έννοιες του διαστελλόμενου χρόνου και της παράδοξης αβεβαιότητας μεταξύ αίτιου και αποτελέσματος.

Ο νους επίσης δυσκολεύεται να κατανοήσει πώς αυτές οι δύο θεωρίες, που περιγράφουν τόσο καλά τον φυσικό κόσμο, είναι ασύμβατες μεταξύ των. Και όταν φτάνουμε στην σύγχρονη θεωρία των υπερχορδών, ο νους φτάνει στα όριά του, γιατί πόσοι από εμάς μπορούν να συλλάβουν ένα χώρο με 12 διαστάσεις, οι οποίες απαιτούνται για να αποτυπωθεί η θεωρία; Ίσως μπορούμε να το συλλάβουμε αν πρώτα καταδυθούμε σε θεμελιώδεις έννοιες: στον χώρο, στον χρόνο, στην ύλη, στα πεδία των δυνάμεων και στην ενέργεια, καθώς και στις μεταξύ τους σχέσεις. Σε αυτή την κατάδυση το βιβλίο μας συντροφεύει με αρκετή επιτυχία, όπως για παράδειγμα όταν προσεγγίζει και συμμερίζεται, «την βαθιά ενοχλητική ιδέα ότι η εξωπραγματική δυνατότητα να συμβεί κάτι, μπορεί να έχει αποφασιστική επίδραση σε αυτό που πράγματι συμβαίνει!».

Αυτά τα φαινομενικά παράδοξα και ανεξήγητα του φυσικού κόσμου ωθούν προς την αναζήτηση των αιτίων της πραγματικότητας, που αποτελεί το δεύτερο μέρος του βιβλίου. Στον φυσικό κόσμο, όπως τον περιγράφει η επιστήμη, το αυτονόητο δεν είναι κατ’ ανάγκη και το πραγματικό. Το ισχύον το προτείνει η σύγχρονη θεωρία και ο μαθηματικός φορμαλισμός, και τα αποδεικνύει το πείραμα, αν και μερικές φορές, ιδιαίτερα στην κβαντομηχανική, η σειρά είναι αντίστροφη: πρώτα έρχεται το πείραμα και μετά τρέχει η θεωρία να καλύψει το κενό. Πολύ ενοχλητικά είναι και τα λεγόμενα «πειράματα της σκέψης» (τα οποία συνήθως έχουν απαγορευτικούς πρακτικούς περιορισμούς, αλλά είναι κατ’ αρχήν εφικτά) όπως για παράδειγμα τα ταξίδια μέσα από «σκουληκότρυπες», δηλαδή σωλήνες που ξεκινούν από μαύρες τρύπες και ενώνουν διαφορετικούς χωροχρόνους, επιτρέποντας την ακαριαία μετάβαση σε ένα πολύ απομακρυσμένο σημείο του Σύμπαντος, πιθανώς με ένα άλμα στο μέλλον.

Ο τρόπος που ερμηνεύονται όλα αυτά τα παράδοξα οδηγεί στο καλύτερο τμήμα του βιβλίου: στην ανάλυση της «Μεταφυσικής Έννοιας της Πραγματικότητας». Διότι «κατά τις πρόσφατες δεκαετίες, οι ραγδαίες πρόοδοι στη φυσική, στην πληροφορική και στην τεχνητή νοημοσύνη ανακίνησαν εκ νέου το έντονο ενδιαφέρον στην έρευνα θεμελιωδών προβλημάτων σχετικά με την πραγματικότητα του φυσικού κόσμου, την λειτουργία της συνείδησης και την σχέση μεταξύ των». Όταν λοιπόν η εμπειρική (κατ΄ ουσίαν «μηχανιστική») αντίληψη του κόσμου, που υπαγορεύεται από την καθημερινή εμπειρία, ανατρέπεται από μία ολιστική θεωρία ή ένα παράδοξο πείραμα, τότε μοιραία η μηχανιστική και η ολιστική θεώρηση του φυσικού κόσμου θα βρεθούν αντιμέτωπες. Το κρύσταλλο της απόλυτης αιτιοκρατίας θα ραγίσει και η πραγματικότητα θα είναι προβλέψιμη μόνον ως ένα στατιστικό μέγεθος, και όχι ως απόλυτη βεβαιότητα του πότε ακριβώς θα συμβεί κάτι. Αυτό με την σειρά του θα οδηγήσει σε ριψοκίνδυνες θεωρήσεις της πραγματικότητας, όπου όλα είναι συνδεδεμένα, δηλαδή «το όλον είναι ένα», το μέλλον επικοινωνεί με το παρελθόν και η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου αναιρείται.

Ο συγγραφέας δεν αποδέχεται άκριτα τις ακραίες μεταφυσικές θέσεις -- που ας σημειωθεί έχουν εκφραστεί από σημαντικούς επιστήμονες -- αλλά τις προσφέρει ως τροφή για σκέψη. Η σημαντικότερη αλήθεια του βιβλίου ίσως κρύβεται σε ένα παρόραμα της βιβλιογραφίας, όπου ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου «Σκιές του Νου» του Ρότζερ Πενρόουζ αναφέρεται ως “Shallows of the Mind”. Εκεί στα Αβαθή του Νου, δηλαδή στην πάλη του να απελευθερωθεί από τους περιορισμούς του, ίσως να βρίσκεται το κλειδί της αντιμετώπισης των υπαρξιακών ζητημάτων. Διότι, εν τέλει, σημασία έχει να συλλογάσαι καλά.