Η Χαραμάδα στα Μεσάνυχτα του Νου

Ποιος Σκότωσε το Σκύλο τα Μεσάνυχτα

Μάρκ Χάντον
Ψυχογιός 2004
Μετάφραση: Άννα Παπασταύρου
Σελίδες: 305, Τιμή: 15 €






Ο αυτισμός είναι η ισόβια τύφλωση του νου. Όπως ο εκ γενετής τυφλός δεν μπορεί να καταλάβει την ένταση του κόκκινου, ή την γαλήνη του μπλε, έτσι και ένας άνθρωπος με αυτισμό δεν μπορεί να καταλάβει γιατί όλοι γύρω του έχουν σκέψεις, απόψεις και συναισθήματα, που μπορεί να διαφέρουν απ’ τις δικές του. Ζει σε έναν κόσμο ακατανόητο και αφιλόξενο -- και ως εκ τούτου εχθρικό. Έτσι ο αυτισμός, μία πάθηση εκ γενετής που εκδηλώνεται κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής, είναι μία τραγική κατάσταση. Συνήθως το μωρό μεγαλώνει φυσιολογικά, άλλα κατά τα 2 του χρόνια αρχίζει να κλείνεται, να αποφεύγει το βλέμμα των άλλων και να συμπεριφέρεται αλλόκοτα. Οι γονείς βλέπουν αυτή την τροπή και η χαρά τους γίνεται λύπη, πανικός και κατάθλιψη.

Η πάθηση έχει πολλαπλό νευρολογικό υπόβαθρο και χαρακτηρίζεται από μία τριάδα προβλημάτων: πρώτον από μία διαταραχή στις κοινωνικές σχέσεις και στην συναισθηματική εμπλοκή· δεύτερον από μία διαταραχή της επικοινωνίας (το 40% περίπου των αυτιστικών ατόμων δεν μιλάει ποτέ, δεν αναπτύσσει δηλαδή επικοινωνιακό λόγο· μπορεί δηλαδή μία μητέρα να μην ακούσει ποτέ την λέξη «μαμά» από τα χείλη του παιδιού της)· και τρίτον από μία διαταραχή της φαντασίας, δηλαδή ένα μονότονο και επαναληπτικό παιχνίδι, στερεότυπες κινήσεις και τελετουργίες, και μία δυσκαμψία και φόβο για οτιδήποτε καινούργιο, για κάθε αλλαγή.

Ο αυτισμός δεν θεραπεύεται. Η συμπεριφορά του ατόμου βελτιώνεται κάπως με την εκπαίδευση, οι βασικές όμως συμπεριφορές, αν και αμβλυμένες, παραμένουν. Ο αυτισμός, ή διάχυτη διαταραχή της ανάπτυξης όπως αποκαλείται επιστημονικά, με άγνωστη μέχρις στιγμής αιτιολογία (και παρόλο που το κουβάρι έχει αρχίσει να ξετυλίγεται, οι απόψεις είναι πολλές) δεν είναι μία πάθηση με ίδια πάντα συμπτώματα, αλλά ένα φάσμα. Στο ένα άκρο του φάσματος είναι άτομα που είναι αποσυρμένα και μπορεί να περάσουν όλη τη ζωή τους μεσ’ στην σιωπή, λικνίζοντας το σώμα τους πέρα-δώθε. Στο άλλο άκρο βρίσκονται μερικά χαρισματικά, αλλά «μονόχνοτα», σχεδόν φυσιολογικά άτομα με κάποια ιδιαίτερα χαρίσματα, όπως ο Μπιλ Γκέιτς, ο Νταίηβιντ Σπίλμπεργκ, ο Αϊνστάιν και ίσως ο Νεύτων.

Προς αυτό το άκρο του φάσματος βρίσκεται και ο Κρίστοφερ Μπουν, ο οποίος πάσχει από μία ήπια μορφή αυτισμού, το σύνδρομο Άσπεργκερ.Εκ πρώτης όψεως, ο Κρίστοφερ φαίνεται ως ο πλέον ακατάλληλος αφηγητής ενός λογοτεχνικού βιβλίου. Του αρέσει το κόκκινο χρώμα, αλλά απεχθάνεται το κίτρινο και το καφέ, και γι’ αυτό δεν τρώει καφέ πράγματα. Μετράει τα κόκκινα αυτοκίνητα που περνούν και όταν τα βρίσκει παραπάνω από 5, τότε αποφασίζει ότι πρόκειται για μία κακή μέρα, οπότε μπορεί να μην κάνει τίποτε και να μην φάει μπουκιά. Δεν θέλει να τον αγγίζουν καθόλου, και αυτό συμπεριλαμβάνει και τους γονείς του, γιατί τότε ενοχλείται και γίνεται εκρηκτικά βίαιος. Λατρεύει τα μαθηματικά, την λογική τετράγωνη σκέψη και την απόλυτη αλήθεια αλλά δεν καταλαβαίνει τους ανθρώπους και πώς αισθάνονται. Άρα πώς να τους περιγράψει σε ένα βιβλίο; Κι όμως το βιβλίο του Μάρκ Χάντον – ο οποίος δεν μιλάει εδώ για τον εαυτό του – το «Ποιος Σκότωσε Τον Σκύλο Τα Μεσάνυχτα» είναι μία συγκινητική αφήγηση. Παρόλο που οι περισσότερες φράσεις ξεκινάνε με ..«Και», και είναι επιφανειακά άνυδρες και μονότονες, το συνολικό αποτέλεσμα είναι τόσο σημαντικό, που ο Χάντον απέσπασε το αγγλικό βραβείο Γουίτμπρεντ, το οποίο απονέμεται σε σημαντικούς πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς.

Και τι συμβαίνει σε αυτή την ιστορία; Κάποιο βράδυ συμβαίνει ένα περίεργο γεγονός, φαινομενικά αποκομμένο από το καθετί. Ένας σκύλος βρίσκεται σκοτωμένος, τρυπημένος με μία τσουγκράνα, στον κήπο του γείτονα. Ο Κρίστοφερ, που ζει με την μητέρα του και αγαπά τα σκυλιά, αποφασίζει δύο πράγματα: πρώτο να διαλευκάνει το μυστήριο, να βρει τον δολοφόνο, και δεύτερο να γράψει ένα βιβλίο γι’ αυτό. Και η λογική του προσέγγιση θα τον βοηθήσει, αλλά στην πορεία θα ανακαλύψει ότι στον κόσμο των ενηλίκων ζουν πολλοί «σκελετοί στο ντουλάπι». Και παρόλο που οι μεταφορές, ακριβώς όπως αυτή, του φαίνονται ως ψέμα, θα προσπαθήσει να τους ανακαλύψει. Και παρόλο που ο κόσμος των μεγάλων τον αγχώνει αφάνταστα, θα εισχωρήσει σε αυτόν με μεγάλη αποφασιστικότητα, ανάμικτη με τρόμο. Και παρόλο που δεν έχει πάει ποτέ μόνος του πιο μακριά από το τέλος του δρόμου του, θα αποφασίσει να ταξιδέψει μακριά, γιατί εκεί τον οδηγούν τα ίχνη των ευρημάτων του. Και όταν βρει αυτά που ψάχνει θα τα καταγράψει και θα είναι ευχαριστημένος, γιατί μετά από όλα αυτά που κατάφερε θα μπορέσει πλέον να κάνει τα πάντα. Και αυτή θα είναι η μεγαλύτερή του κατάκτηση.


Επειδή πολλές φορές στο παρελθόν ο κινηματογράφος και ο λογοτεχνία έχουν εξιδανικεύσει τον αυτισμό, σε αυτό το βιβλίο φαίνεται ανάγλυφα και η τραγική του πλευρά. Η ζωή με ένα άτομο με αυτισμό μπορεί να είναι ανυπόφορη και απαιτεί θέληση και θυσίες. Επίσης, μπορεί ένα τέτοιο άτομο να έχει μερικά σπάνια χαρίσματα, όμως συνήθως δεν είναι σε θέση να τα απολαύσει -- τα ίδια, ή τα προνόμια που προκύπτουν από αυτά. Και βρίσκεται μονίμως σε ένα μεταίχμιο, ιδιαίτερα στις ηπιότερες περιπτώσεις του συνδρόμου Άσπεργκερ: καταλαβαίνει αρκετά καλά το πρόβλημά του, αλλά δεν μπορεί να κάνει τίποτε γι’ αυτό. Μία από τις σημαντικότερες συνεισφορές του βιβλίου είναι ότι ο αναγνώστης μπαίνει βαθιά μέσα στη σκέψη και στην συλλογιστική του Κρίστοφερ· και ίσως ώρες-ώρες να αναρωτιέται μήπως και αυτός έχει μερικά από τα χαρακτηριστικά του Κρίστοφερ, πράγμα που δείχνει ότι η στατιστική κανονικότητα στην συμπεριφορά των ανθρώπων είναι μία χίμαιρα -- και η απόκλισή της μία τρίχα παραπέρα.

Ο Αντεστραμμένος Καθρέφτης

Ο Δήμιος του Έρωτα και Άλλες Ιστορίες Ψυχοθεραπείας

Irving Yalom
Άγρα, 2003
Σελίδες: 390

Η ψυχοθεραπεία, παρά τα 100 της χρόνια, παραμένει ένα καυτό ζήτημα. Κινούμενη, στις διάφορες εκφάνσεις της, ανάμεσα στην τέχνη και την επιστήμη, απασχολεί ζωηρά τόσο τους ειδικούς, οι οποίοι έχουν χωριστεί σε πολλά αντίπαλα στρατόπεδα, όσο και τους κοινούς θνητούς, για τους οποίους αυτό που διαδραματίζεται στο ντιβάνι αποτελεί μυστήριο. Με την έκρηξη των προβλημάτων των ανθρώπων και με το ξεπέρασμα της ενοχής, ειδικότερα για την ψυχανάλυση, το ενδιαφέρον αυτό πολλαπλασιάστηκε.

Φυσικό λοιπόν είναι να πλανώνται διάφορες, αβασάνιστες εν πολλοίς απόψεις για το ζήτημα, με κυρίαρχη αυτή που βλέπει την ψυχανάλυση ως μία μάλλον άχρηστη ενασχόληση ενδοσκόπησης για εκείνους που δεν έχουν να κάνουν κάτι καλύτερο με τον χρόνο τους, ωφελώντας κυρίως το βαλάντιο του θεραπευτή.Όσοι όμως έχουν ακουμπήσει έστω και επιδερμικά την ψυχανάλυση, και δεν έχουν τραπεί σε φυγή τις πρώτες εβδομάδες, δηλώνουν ότι πρόκειται για μία συγκλονιστική εμπειρία· ταρακουνάει εκ βάθρων το είναι του αναλυόμενου, με μεγάλο κόστος στην αρχή -- όταν κανείς ψηλαφά τα βήματα της ζωής του και αισθάνεται ως μωρό που μπουσουλάει, αλλά είναι ανίκανο να περπατήσει-- και με εσωτερική ικανοποίηση πολύ αργότερα, όταν γεύεται έναν-έναν τους καρπούς της αυτογνωσίας.

Αυτή όμως η εμπειρία είναι εξαιρετικά ιδιωτική και δεν μεταφέρεται. Λίγοι ξέρουν τι ακριβώς συμβαίνει πίσω από την ερμητική πόρτα της ανάλυσης, και κάθε μέσον που λειτουργεί ως κλειδαρότρυπα εξάπτει την φαντασία. Ο Ιρβιν Γιάλομ μας δίνει ακριβώς αυτή την ευκαιρία με τα εκλαϊκευτικά βιβλία του, τα οποία γνωρίζουν μεγάλη επιτυχία. Σημαντικός αμερικανός ψυχοθεραπευτής της υπαρξιακής σχολής, καθηγητής με πολύπλευρο επιστημονικό έργο, ο Γιάλομ εγκατέλειψε την εκπαίδευση για να ασχοληθεί με το γράψιμο γιατί, όπως δήλωσε πρόσφατα, αυτό που τον ενδιαφέρει κυρίως είναι να γράψει λογοτεχνικά βιβλία για να μεταφέρει στο ευρύ κοινό τις απόψεις του για τα σημαντικά θέματα της ύπαρξης και την ψυχανάλυση. Πιστεύει ότι είναι ένα δύσκολο εγχείρημα, διότι «η λογοτεχνία δεν φαίνεται να αποδίδει το βάθος και το παράξενο της ανθρώπινης εμπειρίας όπως τις είχε διακρίνει ως θεραπευτής».

Η μεγάλη επιτυχία των βιβλίων του, όπως το «Όταν έκλαψε ο Νίτσε» και «Στο Ντιβάνι», μάλλον δικαίωσαν αυτή την απόφαση. Μάλλον, διότι τα βιβλία του Γιάλομ δραματουργικά και τεχνικά πάσχουν. Νοιώθεις πολλές φορές το βαρύ χέρι του δασκάλου και την ανάσα του θεραπευτή. Η πλοκή μερικές φορές είναι αμήχανη και ο από μηχανής θεραπευτής -- «υπεράνω» ευρισκόμενος και σεμνά χαρούμενος που τα κατάφερε για μίαν ακόμη φορά -- εμφανίζεται συχνά. Παρόλα αυτά τα βιβλία του διαβάζονται με ενδιαφέρον, και αυτό ισχύει και για πρώτο του λογοτεχνικό πόνημα «τον Δήμιο του Έρωτα», τις 10 σύντομες ψυχοθεραπευτικές ιστορίες, όπου σε κάθε μία από αυτές περιγράφει ένα πρόβλημα, την ανά‑λυσή του και την λύση του.

Παραβιάζοντας έναν κανόνα, ο πρόλογος του Δήμιου είναι μεστός και ενδιαφέρων. Από την θητεία του στην ψυχοθεραπεία, ο Γιάλομ διέκρινε πως η ανθρώπινη εμπειρία χαρακτηρίζεται από τέσσερις βασικές συνιστώσες. Η πρώτη είναι η καθολικότητα και το αναπόδραστο του θανάτου. Παρόλο που ο θάνατος μας είναι προφανής, είναι μία αλήθεια «που την ξέρουμε, αλλά δεν την ξέρουμε [...] και γινόμαστε απείρως εφευρετικοί, προκειμένου να τον αρνηθούμε ή να τον αποφύγουμε». Ο εφιάλτης, ένα αποτυχημένο όνειρο, προσφέρει ένα μοναδικό παράθυρο στο άγχος του θανάτου.

Στην ιστορία «Αναζητώντας τον Ονειρευτή», ο Γιάλομ περιγράφει τον Μάρβιν, έναν πεζό και φαινομενικά συγκροτημένο άνθρωπο, οι εφιάλτες του οποίου δείχνουν ολοζώντανα πώς το υποσυνείδητο του προσπαθεί να νικήσει τον θάνατο με όπλο την σεξουαλικότητα.Η ελευθερία επιλογής, η δυνατότητα και η ευθύνη να διαμορφώσουμε την ζωή μας όπως την θέλουμε, είναι η δεύτερη συνιστώσα, που βρίσκεται στους αντίποδες του θανάτου. Είναι μία παράδοξη ελευθερία, που μερικές φορές την εκχωρούμε πρόθυμα σε τρίτους, γιατί δεν αντέχουμε το άγχος του να «είμαστε δημιουργοί κάποιου πράγματος», όπως όρισε την ελευθερία ο Σαρτρ. Έτσι ο Ντεηβ στην ιστορία «Όχι με το μαλακό», λεει πως είναι εγκλωβισμένος – από κάποιες αόρατες δυνάμεις; -- σε έναν αποπνικτικό γάμο, ενώ η παχύσαρκη Μπέττυ (στην «Χοντρή Κυρία»), καλεί τον θεραπευτή να την αδυνατίσει για λογαριασμό της, όσο παράδοξο και αν φαίνεται αυτό.

Αν όμως υπάρχει μία βασική αλήθεια στην ψυχοθεραπεία, αυτή είναι ότι «το κρίσιμο πρώτο βήμα είναι η ανάληψη ευθύνης από τον θεραπευόμενο για την πορεία της ζωής του». Κανείς δεν γίνεται καλά με τηλεκοντρόλ, ούτε όταν περιμένει πρώτα να αλλάξει ο εξωτερικός κόσμος, ο οποίος δήθεν ευθύνεται για το πρόβλημα.Όταν όμως κάποιος αναλαμβάνει την ευθύνη για την ζωή του, είναι πολύ πιθανόν να νοιώσει απελπιστικά μόνος -- ακόμη και αν οι σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους είναι ζεστές και στενές.

Η υπαρξιακή μοναξιά είναι η τρίτη σταθερή συνιστώσα της ύπαρξης, κατά Γιάλομ, και λύση γι’ αυτήν δεν υπάρχει. Ο θεραπευτής όμως έχει καθήκον "να αποθαρρύνει τις ψευδολύσεις", όπως για παράδειγμα την χρήση του συντρόφου ως αντίδοτου στην απομόνωση, ή την υποσυνείδητη πεποίθηση ότι «η μαμά και εγώ είμαστε ένα». Η Θέλμα στον «Δήμιο του Έρωτα» δηλώνει ερωτευμένη σε μία σχέση που δεν υπήρξε ποτέ και έτσι, παραμένοντας σταθερά προσκολλημένη στο τότε, δεν νοιώθει μοναχή στο τώρα.Τι νόημα όμως έχουν όλα αυτά; Ακριβέστερα, τι νόημα έχει το οτιδήποτε; Αυτή η απουσία νοήματος είναι η τέταρτη σταθερά της ύπαρξης, και ένας λόγος που οι άνθρωποι ζητούν βοήθεια από την ψυχοθεραπεία· την απουσία νοήματος την μεταφράζουν σε απουσία ελέγχου της ζωής τους, κάτι που δεν αντέχεται εύκολα.

Παρόλο που το νόημα της ζωής δεν συζητείται ευθέως, αλλά προκύπτει, είναι πανταχού παρόν στην ψυχοθεραπεία, και το ζήτημα περιπλέκεται από το απροσπέλαστο της εμπειρίας του άλλου, δηλαδή του τρόπου με τον οποίο αποδίδει νόημα στον κόσμο. Τι ακριβώς σημαίνει το χαμόγελο της Μαρί στα «Δύο χαμόγελα», και τι πρέπει να ξέρει ήδη κάποιος, για να μην παρερμηνεύσει το νόημά του; Αυτή η αβεβαιότητα, αυτή η μαύρη τρύπα της έλλειψης νοήματος, πρέπει να κλείνει χωρίς ούτε να αφήνει μεγάλες πληγές, αλλά και ούτε να υπονομεύει την αντιμετώπιση των άλλων τριών συνιστωσών της ύπαρξης. Ακόμη και αν το Σύμπαν δεν έχει νόημα ή σκοπό, ο μικρός άνθρωπος πρέπει να το αποκτήσει. Αλλιώς, όπως θυμόσοφα διατύπωσε ο Τζων Λέννον «Ζωή είναι αυτό που σου συμβαίνει ενόσω κάνεις άλλα σχέδια».