Η Χαραμάδα στα Μεσάνυχτα του Νου

Ποιος Σκότωσε το Σκύλο τα Μεσάνυχτα

Μάρκ Χάντον
Ψυχογιός 2004
Μετάφραση: Άννα Παπασταύρου
Σελίδες: 305, Τιμή: 15 €






Ο αυτισμός είναι η ισόβια τύφλωση του νου. Όπως ο εκ γενετής τυφλός δεν μπορεί να καταλάβει την ένταση του κόκκινου, ή την γαλήνη του μπλε, έτσι και ένας άνθρωπος με αυτισμό δεν μπορεί να καταλάβει γιατί όλοι γύρω του έχουν σκέψεις, απόψεις και συναισθήματα, που μπορεί να διαφέρουν απ’ τις δικές του. Ζει σε έναν κόσμο ακατανόητο και αφιλόξενο -- και ως εκ τούτου εχθρικό. Έτσι ο αυτισμός, μία πάθηση εκ γενετής που εκδηλώνεται κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής, είναι μία τραγική κατάσταση. Συνήθως το μωρό μεγαλώνει φυσιολογικά, άλλα κατά τα 2 του χρόνια αρχίζει να κλείνεται, να αποφεύγει το βλέμμα των άλλων και να συμπεριφέρεται αλλόκοτα. Οι γονείς βλέπουν αυτή την τροπή και η χαρά τους γίνεται λύπη, πανικός και κατάθλιψη.

Η πάθηση έχει πολλαπλό νευρολογικό υπόβαθρο και χαρακτηρίζεται από μία τριάδα προβλημάτων: πρώτον από μία διαταραχή στις κοινωνικές σχέσεις και στην συναισθηματική εμπλοκή· δεύτερον από μία διαταραχή της επικοινωνίας (το 40% περίπου των αυτιστικών ατόμων δεν μιλάει ποτέ, δεν αναπτύσσει δηλαδή επικοινωνιακό λόγο· μπορεί δηλαδή μία μητέρα να μην ακούσει ποτέ την λέξη «μαμά» από τα χείλη του παιδιού της)· και τρίτον από μία διαταραχή της φαντασίας, δηλαδή ένα μονότονο και επαναληπτικό παιχνίδι, στερεότυπες κινήσεις και τελετουργίες, και μία δυσκαμψία και φόβο για οτιδήποτε καινούργιο, για κάθε αλλαγή.

Ο αυτισμός δεν θεραπεύεται. Η συμπεριφορά του ατόμου βελτιώνεται κάπως με την εκπαίδευση, οι βασικές όμως συμπεριφορές, αν και αμβλυμένες, παραμένουν. Ο αυτισμός, ή διάχυτη διαταραχή της ανάπτυξης όπως αποκαλείται επιστημονικά, με άγνωστη μέχρις στιγμής αιτιολογία (και παρόλο που το κουβάρι έχει αρχίσει να ξετυλίγεται, οι απόψεις είναι πολλές) δεν είναι μία πάθηση με ίδια πάντα συμπτώματα, αλλά ένα φάσμα. Στο ένα άκρο του φάσματος είναι άτομα που είναι αποσυρμένα και μπορεί να περάσουν όλη τη ζωή τους μεσ’ στην σιωπή, λικνίζοντας το σώμα τους πέρα-δώθε. Στο άλλο άκρο βρίσκονται μερικά χαρισματικά, αλλά «μονόχνοτα», σχεδόν φυσιολογικά άτομα με κάποια ιδιαίτερα χαρίσματα, όπως ο Μπιλ Γκέιτς, ο Νταίηβιντ Σπίλμπεργκ, ο Αϊνστάιν και ίσως ο Νεύτων.

Προς αυτό το άκρο του φάσματος βρίσκεται και ο Κρίστοφερ Μπουν, ο οποίος πάσχει από μία ήπια μορφή αυτισμού, το σύνδρομο Άσπεργκερ.Εκ πρώτης όψεως, ο Κρίστοφερ φαίνεται ως ο πλέον ακατάλληλος αφηγητής ενός λογοτεχνικού βιβλίου. Του αρέσει το κόκκινο χρώμα, αλλά απεχθάνεται το κίτρινο και το καφέ, και γι’ αυτό δεν τρώει καφέ πράγματα. Μετράει τα κόκκινα αυτοκίνητα που περνούν και όταν τα βρίσκει παραπάνω από 5, τότε αποφασίζει ότι πρόκειται για μία κακή μέρα, οπότε μπορεί να μην κάνει τίποτε και να μην φάει μπουκιά. Δεν θέλει να τον αγγίζουν καθόλου, και αυτό συμπεριλαμβάνει και τους γονείς του, γιατί τότε ενοχλείται και γίνεται εκρηκτικά βίαιος. Λατρεύει τα μαθηματικά, την λογική τετράγωνη σκέψη και την απόλυτη αλήθεια αλλά δεν καταλαβαίνει τους ανθρώπους και πώς αισθάνονται. Άρα πώς να τους περιγράψει σε ένα βιβλίο; Κι όμως το βιβλίο του Μάρκ Χάντον – ο οποίος δεν μιλάει εδώ για τον εαυτό του – το «Ποιος Σκότωσε Τον Σκύλο Τα Μεσάνυχτα» είναι μία συγκινητική αφήγηση. Παρόλο που οι περισσότερες φράσεις ξεκινάνε με ..«Και», και είναι επιφανειακά άνυδρες και μονότονες, το συνολικό αποτέλεσμα είναι τόσο σημαντικό, που ο Χάντον απέσπασε το αγγλικό βραβείο Γουίτμπρεντ, το οποίο απονέμεται σε σημαντικούς πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς.

Και τι συμβαίνει σε αυτή την ιστορία; Κάποιο βράδυ συμβαίνει ένα περίεργο γεγονός, φαινομενικά αποκομμένο από το καθετί. Ένας σκύλος βρίσκεται σκοτωμένος, τρυπημένος με μία τσουγκράνα, στον κήπο του γείτονα. Ο Κρίστοφερ, που ζει με την μητέρα του και αγαπά τα σκυλιά, αποφασίζει δύο πράγματα: πρώτο να διαλευκάνει το μυστήριο, να βρει τον δολοφόνο, και δεύτερο να γράψει ένα βιβλίο γι’ αυτό. Και η λογική του προσέγγιση θα τον βοηθήσει, αλλά στην πορεία θα ανακαλύψει ότι στον κόσμο των ενηλίκων ζουν πολλοί «σκελετοί στο ντουλάπι». Και παρόλο που οι μεταφορές, ακριβώς όπως αυτή, του φαίνονται ως ψέμα, θα προσπαθήσει να τους ανακαλύψει. Και παρόλο που ο κόσμος των μεγάλων τον αγχώνει αφάνταστα, θα εισχωρήσει σε αυτόν με μεγάλη αποφασιστικότητα, ανάμικτη με τρόμο. Και παρόλο που δεν έχει πάει ποτέ μόνος του πιο μακριά από το τέλος του δρόμου του, θα αποφασίσει να ταξιδέψει μακριά, γιατί εκεί τον οδηγούν τα ίχνη των ευρημάτων του. Και όταν βρει αυτά που ψάχνει θα τα καταγράψει και θα είναι ευχαριστημένος, γιατί μετά από όλα αυτά που κατάφερε θα μπορέσει πλέον να κάνει τα πάντα. Και αυτή θα είναι η μεγαλύτερή του κατάκτηση.


Επειδή πολλές φορές στο παρελθόν ο κινηματογράφος και ο λογοτεχνία έχουν εξιδανικεύσει τον αυτισμό, σε αυτό το βιβλίο φαίνεται ανάγλυφα και η τραγική του πλευρά. Η ζωή με ένα άτομο με αυτισμό μπορεί να είναι ανυπόφορη και απαιτεί θέληση και θυσίες. Επίσης, μπορεί ένα τέτοιο άτομο να έχει μερικά σπάνια χαρίσματα, όμως συνήθως δεν είναι σε θέση να τα απολαύσει -- τα ίδια, ή τα προνόμια που προκύπτουν από αυτά. Και βρίσκεται μονίμως σε ένα μεταίχμιο, ιδιαίτερα στις ηπιότερες περιπτώσεις του συνδρόμου Άσπεργκερ: καταλαβαίνει αρκετά καλά το πρόβλημά του, αλλά δεν μπορεί να κάνει τίποτε γι’ αυτό. Μία από τις σημαντικότερες συνεισφορές του βιβλίου είναι ότι ο αναγνώστης μπαίνει βαθιά μέσα στη σκέψη και στην συλλογιστική του Κρίστοφερ· και ίσως ώρες-ώρες να αναρωτιέται μήπως και αυτός έχει μερικά από τα χαρακτηριστικά του Κρίστοφερ, πράγμα που δείχνει ότι η στατιστική κανονικότητα στην συμπεριφορά των ανθρώπων είναι μία χίμαιρα -- και η απόκλισή της μία τρίχα παραπέρα.

Τυφλή η Ελλάδα στον Αυτισμό;

Πρόσεξα ότι οι περισσότερες παραπομπές του Goggle προς τις ΚΡΙΣΕΙΣ είναι για τα λήμματα Άσπεργκερ και αυτισμός. Πρόκειται για ενα μεγάλο ζήτημα για το οποίο έχω ιδιαίτερη άποψη και ενδιαφέρον.


Ο αυτισμός, ή το αυτιστικό φάσμα, είναι μία αναπτυξιακή διαταραχή, μία «ισόβια τύφλωση του νου». Με απλά λόγια τα άτομα με αυτισμό έχουν δυσκολία στην κοινωνική αλληλεπίδραση, παρουσιάζουν στερεότυπη συμπεριφορά, και έχουν προβλήματα στην επικοινωνία, και κυρίως στο λόγο. Στο αυτιστικό φάσμα παρουσιάζεται μεγάλη ποικιλία και δεν υπάρχουν δύο ίδια αυτιστικά άτομα. Οι αιτίες του αυτισμού είναι ακόμη άγνωστες, αν όμως η διαταραχή διαγνωστεί ενωρίς, μπορεί να γίνουν πολλά, και το άτομο με αυτισμό να ζήσει μία καλή ζωή.

Στην άκρη του φάσματος βρίσκονται τα άτομα με το Σύνδρομο Άσπεργκερ, τα οποία έχουν περιορισμένες δυσκολίες προσαρμογής, αλλά μπορεί να διαθέτουν εξαιρετικά χαρίσματα. Εικάζεται ότι ο Μπιλ Γκειτς της Microsoft (ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου), ο Αϊνστάιν, και ο Νεύτων μπορεί να ανήκουν στην κατηγορία ατόμων με Άσπεργκερ.

Στην Ελλάδα εκτιμάται ότι υπάρχουν 50,000 αυτιστικά άτομα, αλλά δυστυχώς η υποστήριξη της πολιτείας είναι πολύ χαμηλή, κάτι που έχει φέρει τους γονείς σε απόγνωση. Μερικοί αυτενεργούν. Πρόσφατα ιδρύθηκε ο Ελληνικός Σύλλογος για το Σύνδρομο Άσπεργκερ (Ελ.σ.σ.Α). Όπως μας είπαν οι υπεύθυνοι του Συλλόγου, υπήρξαν γονείς που, από τις πληροφορίες που υπήρχαν στο site, κατάλαβαν για πρώτη φορά τι μπορεί να συμβαίνει στο παιδί τους.

Ένα συγκινητικό βιβλίο για το θέμα είναι το Ποιος Σκότωσε τον Σκύλο τα Μεσάνυχτα. Ένα έξοχο μυθιστόρημα, με τον κόσμο ιδωμένο μέσα από τα μάτια ενός παιδιού με Άσπεργκερ. Σε λίγες μέρες θα γράψω κάτι γι΄ αυτό.

Τέλος λεω γενικότερα ότι οι μαθησιακές δυσκολίες, που οφείλονται σε αναπτυξιακές διαταραχές, είναι μία βουβή επιδημία, και 1 στα 6 παιδιά στον κόσμο (δηλαδή 4 παιδιά σε μία τάξη δημοτικού των 24) παρουσιάζει σοβαρές μαθησιακές δυσκολίες!

Θα Αποκεφάλιζε μία Γυναίκα έναν Όμηρο;

The Essential Difference
Simon Baron Cohen
Men, Women and the Extreme Male Brain
Penguin, 2004
Σελίδες: 288

Αν οι άνδρες είναι απ’ τον Άρη και οι γυναίκες απ’ την Αφροδίτη, πώς συμβιώνουν στον ίδιο πλανήτη; Αν οι διαφορές τους είναι τόσο μεγάλες, πώς προέκυψαν και πώς εξελίχθησαν; Γι’ αυτό το χάσμα ευθύνεται η βιολογία ή η κοινωνία; Και ακόμη, αυτές οι ορατές δια γυμνού οφθαλμού διαφορές, που τόση τροφή έχουν δώσει στην λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, πόσο αντέχουν όταν εξεταστούν κάτω από τον ισχυρό προβολέα της επιστήμης;

Το βιβλίο του Simon Baron-Cohen «Η Ουσιώδης Διαφορά» επιχειρεί να διασχίσει το πολιτικά ναρκοθετημένο πεδίο των διαφορών των δύο φύλων, για τις οποίες έχουν ήδη γραφτεί αρκετά βιβλία, συνήθως ελαφρά και πνευματώδη. Τώρα όμως η απάντηση έρχεται από το βαρύ πυροβολικό του Κέιμπριτζ. Ο Baron-Cohen, ένας πειραματικός ψυχολόγος διεθνούς κύρους, και καθηγητής στο Κέιμπριτζ, παρουσιάζει μία θεωρία διαφορών που στηρίζεται σε ογκώδεις ενδείξεις και τεκμηριωμένα πειράματα, υποστηρίζοντας ότι οι διαφορές των δύο φύλων έχουν βαθιές βιολογικές ρίζες και ερμηνεύουν ένα πλήθος καθημερινών συμπεριφορών.

Ο συγγραφέας δεν μασάει τα λόγια του, παρόλο που αναγνωρίζει ότι το θέμα είναι ευαίσθητο. Ήδη από την πρώτη σελίδα του βιβλίου διατυπώνει το βασικό συμπέρασμα της θεωρίας του, το οποίο είναι: «Το γυναικείο μυαλό είναι ‘καλωδιωμένο’ κυρίως για ενσυναίσθηση [ας την πούμε συμπόνια]. Το ανδρικό μυαλό είναι ‘καλωδιωμένο’ κυρίως για την κατανόηση και την κατασκευή συστημάτων». Αυτό βέβαια σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι όλες οι γυναίκες διαθέτουν κυρίως το ένα χαρακτηριστικό, και οι άνδρες το άλλο, και ο Baron-Cohen «θα δάκρυζε από απογοήτευση» αν οι αναγνώστες του έβγαζαν αυτό το συμπέρασμα. Οι διαφορές ισχύουν στον πληθυσμό κατά μέσον όρο: τα δύο φύλα ενδιαφέρονται και για ανθρώπους και για συστήματα.

Πριν όμως παραθέσει τα επιχειρήματα και τα δεδομένα του, ο συγγραφέας ασχολείται με τους όρους «ενσυναίσθηση» και «σύστημα». Ενσυναίσθηση είναι η επικρατέστερη απόδοση του αγγλικού δάνειου όρου empathy, που συμπεριλαμβάνει την κοινώς νοούμενη συμπάθεια ή συμπόνια. Ακριβέστερα, και ανεξάρτητα από το τι πιστεύουμε εμείς για τον εαυτό μας, είναι το πόση συναισθηματική κατανόηση πιστεύουν οι άλλοι ότι διαθέτουμε. Η ενσυναίσθηση αφορά στον αυθόρμητο και φυσικό συντονισμό με τις σκέψεις και τα αισθήματα του άλλου, όποια και αν είναι αυτά. Είναι η κοινωνική συμμετοχή και όχι, για παράδειγμα, η μονοπώληση μίας συζήτησης. Όποιος δεν αφήνει τον συνομιλητή του να σταυρώσει κουβέντα, σίγουρα δεν διαθέτει αυτή την αρετή, ότι και αν λέει. Η ενσυναίσθηση οδηγεί όχι μόνον στον αναγνώριση των συναισθημάτων του άλλου, αλλά και στην παρακολούθηση τους, και κατ’ ουσίαν πρόκειται για ένα άλμα της φαντασίας μέσα στο μυαλό ενός άλλου ανθρώπου. Αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό διότι «είναι η κόλλα των κοινωνικών σχέσεων...αλλά και διότι παρέχει ένα πλαίσιο για την ανάπτυξη ενός κοινωνικού κώδικα».

Αν όμως η ενσυναίσθηση είναι ενστικτωδώς κατανοητή, τι είναι η «συστηματοποίηση»; «Είναι η επιθυμία να κατανοήσεις πώς λειτουργεί ένα σύστημα και να φτιάξεις ένα», όπου ως σύστημα δεν νοούνται μόνον οι μηχανικές κατασκευές (όπως τα εργαλεία, ή τα μουσικά όργανα), και όπου ως κατασκευή νοείται η δόμηση, και όχι απαραίτητα το «χτίσιμο». Σύστημα στην ευρύτερή έννοια είναι οτιδήποτε υπάκουει σε νόμους και κανόνες, οι οποίοι προσδιορίζουν σχέσεις εισόδου-λειτουργίας-εξόδου. Κατ’ αυτή την έννοια τα μαθηματικά, η φυσική και η χημεία, το κλίμα, η ιστιοπλοΐα, οι βιβλιοθήκες και τα σπορ είναι συστήματα τα οποία υπακούουν σε κανόνες. Έτσι, για παράδειγμα, σύστημα μπορεί να αποτελεί η ταξινόμηση μίας συλλογής CD (η είσοδος) σύμφωνα με την χρονολογία κυκλοφορίας (η λειτουργία) που παράγει μία νέα ταξινόμηση (η έξοδος) στα ράφια.

Επιπλέον ένα σύστημα μπορεί να είναι πολύ μικρό, όπως ένα κύτταρο, ή πολύ μεγάλο, όπως ένα ολόκληρο ζώο, ή ακόμη και ένα πολιτικό σύστημα. Από αυτήν δεξιότητα, όπου οι άνδρες στατιστικά είναι καλύτεροι, το μεγάλο όφελος είναι ο έλεγχος του περιβάλλοντος, όπου απαιτείται ένας εγκέφαλος που προσέχει περισσότερο την λεπτομέρεια παρά το όλον, και όπου μέσω μίας επαγωγικής διαδικασία φθάνει κανείς –γενικεύοντας -- από την παρατήρηση στον κανόνα.

Υπάρχει ένας εντυπωσιακός όγκος αυστηρών πειραματικών δεδομένων (και όχι απλών νατουραλιστικών παρατηρήσεων) που, συνδυαζόμενος, στηρίζει την θεωρία του Baron-Cohen. Ήδη από την ηλικία των τριών χρόνων, τα πειράματα δείχνουν πως τα κορίτσια προηγούνται των αγοριών στην ικανότητα να συμπεραίνουν τι σκέπτονται ή τι σκοπεύουν να κάνουν οι άλλοι άνθρωποι· με άλλα λόγια χρησιμοποιούν μία «Θεωρία του Νου». Επίσης, οι γυναίκες όλων των ηλικιών αναγνωρίζουν τα συναισθήματα ακριβέστερα, είτε το πείραμα γίνεται στο Ισραήλ, στην Αυστραλία, στις ΗΠΑ είτε στην Νέα Γουϊνέα! Η διαφορά αυτή έχει βαθύ βιολογικό υπόβαθρο και εμφανίζεται πολύ ενωρίς: σε μωρά μιας ημέρας, τα κορίτσια προτιμούν να κοιτούν το ανθρώπινο πρόσωπο, παρά ένα μομπάιλ (ένα μηχανικό σύστημα), το οποίο προτιμούν τα αγόρια.

Μεγάλες διαφορές εμφανίζονται επίσης στην χρήση της γλώσσας, την οποία τα κορίτσια χειρίζονται καλύτερα από την ηλικία των τριών ετών, αλλά και στον τρόπο προσανατολισμού. Οι άνδρες προσανατολίζονται σ΄ ένα χάρτη με έναν κανόνα, όπως «Πάρε αυτόν τον δρόμο, και στα 100 μέτρα στρίψε δεξιά», ενώ οι γυναίκες με ορόσημα, όπως «Εκεί δίπλα στο στάδιο», στοιχείο που φανερώνει μία διαφορετική οργάνωση της πληροφορίας στον εγκέφαλο, και καταδεικνύει αυτή την «συστηματοποίηση» των ανδρών.

Όμως τι συμβαίνει στο ένα άκρο του φάσματος, όταν δηλαδή κάποιος διαθέτει ένα ακραία συστηματικό μυαλό; Τότε το άτομο αυτό είναι αυτιστικό, δηλαδή είναι κλεισμένο στον εαυτό του, βλέπει όλον τον κόσμο ως ένα γιγαντιαίο σύστημα κανόνων, και διαθέτει μειωμένο «ένστικτο» για τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Εδώ ο Simon Baron-Cohen βρίσκεται σε εξαιρετικά γνώριμο τεραίν, όντας ίσως ο γνωστότερος ερευνητής του αυτισμού σήμερα. Το γεγονός ότι υπάρχουν τουλάχιστον 10 αυτιστικά αγόρια (όταν συμπεριλάβει κανείς και τις ήπιες περιπτώσεις, δηλαδή το σύνδρομο Άσπεργκερ) για κάθε κορίτσι, υποστηρίζει ακόμη περισσότερο την θεωρία του για τις διαφορές των δύο φύλων: τα αγόρια, στατιστικά, έχουν να καλύψουν πολύ λιγότερη διαφορά για να φθάσουν στο ακραία συστηματικό μυαλό. Οι περισσότεροι επιστήμονες είναι άνδρες, και ανάμεσά τους συγκαταλέγονται αρκετά ηπίως αυτιστικά άτομα, ισχυρίζεται ο συγγραφέας. Σύμφωνα δε με τις διαθέσιμες πληροφορίες, αυτιστικοί ήταν ο Νεύτων και ο Αϊνστάιν. Στο βιβλίο υπάρχει ένα συγκινητικό πορτραίτο ενός διάσημου μαθηματικού, ο οποίος μπορεί να λύσει τα πολυπλοκότερα μαθηματικά προβλήματα, αλλά τον τρομάζει μία συνομιλία στο τηλέφωνο (όπου απαιτείται ενισχυμένη ενσυναίσθηση, μια και η μόνη διαθέσιμη πληροφορία είναι η φωνή).

Οι περισσότεροι επιστήμονες, σύμφωνα με τον συγγραφέα, είναι άνδρες για λόγους κυρίως βιολογικούς, και όχι πολιτισμικούς. Ο Baron-Cohen υποβαθμίζει την επιρροή του πολιτισμού στις διαφορές των δύο φύλων, και οι έρευνες σε αρκετές σημερινές πρωτόγονες κοινωνίες τον υποστηρίζουν. Δείχνει μάλιστα ότι αυτές οι ρίζες είναι αρχέγονες, από τότε που οι άνδρες έπρεπε να εξασφαλίσουν την επιβίωση της οικογένειας, και για να το κάνουν αυτό έπρεπε να συστηματοποιήσουν την παρατήρηση των φυλλωμάτων στο δάσος και να σκοτώσουν το θήραμα· ακόμη και σήμερα το πείραμα δείχνει ότι οι άνδρες μπορούν να διακρίνουν καλύτερα από τις γυναίκες την κίνηση ενός ανθρώπου ή ενός ζώου στο δάσος.

Το βιβλίο αυτό του Baron-Cohen ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών και αντιδράσεων στον δυτικό κόσμο, και ιδιαίτερα στις ΗΠΑ. Ο συγγραφέας κατηγορήθηκε από τους φανατικούς ως ρατσιστής και μισογύνης, κάτι που είχε προβλέψει, αν και όχι σε τέτοιο βαθμό. Όπως παρατηρεί και ο ίδιος, κατανοώντας την δυσκολία ενός τέτοιου εγχειρήματος, χρειάστηκε 7 χρόνια για να γράψει αυτό το βιβλίο, αλλά και για να αποφασίσει να το εκδώσει, πιστεύοντας ότι ενθαρρύνει την κατανόηση των εγγενών διαφορών των δύο φύλων, και όχι την στείρα αντιπαράθεση μεταξύ των, -- η οποία στις ΗΠΑ τουλάχιστον έχει προσλάβει πολεμικές διαστάσεις. Και όπως δείχνουν τα πράγματα, οι άνδρες εκεί έχουν ήδη αρχίσει να κατασκευάζουν συστήματα για τον εποικισμό του Άρη.