Η Δύναμη της Αφήγησης

Θέατρο Τέχνης Κάρολος Κουν

Πεσμαζόγλου 5
Νόρντοστ, του Τόρστεν Μπουχστάινερ

Σκηνοθεσία: Ν. Χατζόπουλος

Παίζουν: Μ. Παπαδημητρίου, Αλ. Σακελλαροπούλου, Σ. Σεϊρλή

Διάρκεια: 90'

Το θέατρο; Μια παρωχημένη ιστορία. Ένα μέρος που πάνε οι γέροι, ή σε κάθε περίπτωση οι μεσήλικες, για να δούνε τι; Κάτι που μπορεί να δείξει καλύτερα ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, το βίντεο. Κάτι παλιομοδίτικο. Πιο κοντά την τραγωδία, στην αρχαιότητα, παρά στις μέρες μας. Λάθος. Αν πιστεύετε κάτι τέτοιο πηγαίνετε τώρα στο υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης, στη Στοά του Βιβλίου και δείτε το Νορντοστ. Το σκηνικό λιτό – τρεις άσπρες καρέκλες. Οι ηθοποιοί: τρεις γυναίκες που βρίσκονται σχεδόν σε όλη τη διάρκεια του έργου στη σκηνή. Και τι λένε; Αφηγούνται μια ιστορία, ένα πραγματικό γεγονός, φριχτό αφ αυτού. Τότε, το 2002, όταν γύρω στους 40 Τσετσένους αντάρτες (άντρες και γυναίκες) μπήκαν στο θέατρο Ντουμπρόβκα της Μόσχας, που έπαιζε το μιούζικαλ Νόρντοστ, και κράτησαν ομήρους 800 ανθρώπους, θεατές και ηθοποιούς για τρεις μέρες, μέχρι που οι ρώσικες δυνάμεις ασφαλείας, που αν υπήρχε Νόμπελ βαρβαρότητας σίγουρα θα το κέρδιζαν, διοχέτευσαν ένα χημικό αέριο (ή αναισθητικό, κανείς δεν ξέρει μέχρι σήμερα), μπήκαν στο κτίριο και σκότωσαν όλους τους τρομοκράτες – εκτός από δυο που διέφυγαν – και 129 όμηρους.

Η μία είναι μια απλή γυναίκα, που όταν οι Ρώσοι σκοτώνουν τον άντρα της, γίνεται τρομοκράτισσα, μία «μαύρη χήρα» στην ομάδα του Μοβσάν Μπαράγιεφ, του αρχηγού αυτής της τρομοκρατικής ενέργειας. Η άλλη είναι γιατρός, που έχασε τον άντρα της (πρώτα ψυχικά και μετά σωματικά) εξαιτίας του πολέμου της Τσετσενίας. Και η τρίτη μία Ρωσίδα λογίστρια που πήγε μαζί με τον άντρα της να δει την παράσταση. Διηγούνται ταυτόχρονα την ιστορία, και με όλα τα αναγκαία φλας μπακ, που δεν κουράζουν.
Εξαιρετικό θεατρικό έργο του Τόρστεν Μπουχστάινερ, με μία μεγάλη μαεστρία αφήγησης που σε καθηλώνει. Νοιώθεις τον τρόμο και την αγωνία, μυρίζεις τον ιδρώτα, συναισθάνεσαι την άκρατη αναλγησία της κρατικής εξουσίας. Και οι τρεις γυναίκες, η Μάνια Παπαδημητρίου (η Τσετσένα παρασκευάστρια, και τρομοκράτισσα), η Αλεξάνδρα Σακελλαροπούλου (η Λετονή γιατρός), και η Σοφία Σεϊρλή (η Ρωσίδα λογίστρια) είναι η μία καλύτερη από την άλλη. Η σκηνοθεσία του Νίκου Χατζόπουλου λειτουργεί άψογα, χωρίς υπερβολές (που θα ήταν πειρασμός σε ένα τέτοιο έργο).
Μία φίλη, που έχει ζήσει στην Ρωσία αρκετά χρόνια και παρακολούθησε το έργο, μου έλεγε ότι οι Ρωσίδες και οι Τσετσένες ποτέ δεν θα χειρονομούσαν, ούτε θα μιλούσα έτσι. Σύμφωνοι, αλλά τότε το έργο θα ήταν ίσως τεχνικά λίγο πιο άψογο, αλλά συναισθηματικά πολύ πιο απόμακρο στον Έλληνα θεατή.

Η Χαραμάδα στα Μεσάνυχτα του Νου

Ποιος Σκότωσε το Σκύλο τα Μεσάνυχτα

Μάρκ Χάντον
Ψυχογιός 2004
Μετάφραση: Άννα Παπασταύρου
Σελίδες: 305, Τιμή: 15 €






Ο αυτισμός είναι η ισόβια τύφλωση του νου. Όπως ο εκ γενετής τυφλός δεν μπορεί να καταλάβει την ένταση του κόκκινου, ή την γαλήνη του μπλε, έτσι και ένας άνθρωπος με αυτισμό δεν μπορεί να καταλάβει γιατί όλοι γύρω του έχουν σκέψεις, απόψεις και συναισθήματα, που μπορεί να διαφέρουν απ’ τις δικές του. Ζει σε έναν κόσμο ακατανόητο και αφιλόξενο -- και ως εκ τούτου εχθρικό. Έτσι ο αυτισμός, μία πάθηση εκ γενετής που εκδηλώνεται κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής, είναι μία τραγική κατάσταση. Συνήθως το μωρό μεγαλώνει φυσιολογικά, άλλα κατά τα 2 του χρόνια αρχίζει να κλείνεται, να αποφεύγει το βλέμμα των άλλων και να συμπεριφέρεται αλλόκοτα. Οι γονείς βλέπουν αυτή την τροπή και η χαρά τους γίνεται λύπη, πανικός και κατάθλιψη.

Η πάθηση έχει πολλαπλό νευρολογικό υπόβαθρο και χαρακτηρίζεται από μία τριάδα προβλημάτων: πρώτον από μία διαταραχή στις κοινωνικές σχέσεις και στην συναισθηματική εμπλοκή· δεύτερον από μία διαταραχή της επικοινωνίας (το 40% περίπου των αυτιστικών ατόμων δεν μιλάει ποτέ, δεν αναπτύσσει δηλαδή επικοινωνιακό λόγο· μπορεί δηλαδή μία μητέρα να μην ακούσει ποτέ την λέξη «μαμά» από τα χείλη του παιδιού της)· και τρίτον από μία διαταραχή της φαντασίας, δηλαδή ένα μονότονο και επαναληπτικό παιχνίδι, στερεότυπες κινήσεις και τελετουργίες, και μία δυσκαμψία και φόβο για οτιδήποτε καινούργιο, για κάθε αλλαγή.

Ο αυτισμός δεν θεραπεύεται. Η συμπεριφορά του ατόμου βελτιώνεται κάπως με την εκπαίδευση, οι βασικές όμως συμπεριφορές, αν και αμβλυμένες, παραμένουν. Ο αυτισμός, ή διάχυτη διαταραχή της ανάπτυξης όπως αποκαλείται επιστημονικά, με άγνωστη μέχρις στιγμής αιτιολογία (και παρόλο που το κουβάρι έχει αρχίσει να ξετυλίγεται, οι απόψεις είναι πολλές) δεν είναι μία πάθηση με ίδια πάντα συμπτώματα, αλλά ένα φάσμα. Στο ένα άκρο του φάσματος είναι άτομα που είναι αποσυρμένα και μπορεί να περάσουν όλη τη ζωή τους μεσ’ στην σιωπή, λικνίζοντας το σώμα τους πέρα-δώθε. Στο άλλο άκρο βρίσκονται μερικά χαρισματικά, αλλά «μονόχνοτα», σχεδόν φυσιολογικά άτομα με κάποια ιδιαίτερα χαρίσματα, όπως ο Μπιλ Γκέιτς, ο Νταίηβιντ Σπίλμπεργκ, ο Αϊνστάιν και ίσως ο Νεύτων.

Προς αυτό το άκρο του φάσματος βρίσκεται και ο Κρίστοφερ Μπουν, ο οποίος πάσχει από μία ήπια μορφή αυτισμού, το σύνδρομο Άσπεργκερ.Εκ πρώτης όψεως, ο Κρίστοφερ φαίνεται ως ο πλέον ακατάλληλος αφηγητής ενός λογοτεχνικού βιβλίου. Του αρέσει το κόκκινο χρώμα, αλλά απεχθάνεται το κίτρινο και το καφέ, και γι’ αυτό δεν τρώει καφέ πράγματα. Μετράει τα κόκκινα αυτοκίνητα που περνούν και όταν τα βρίσκει παραπάνω από 5, τότε αποφασίζει ότι πρόκειται για μία κακή μέρα, οπότε μπορεί να μην κάνει τίποτε και να μην φάει μπουκιά. Δεν θέλει να τον αγγίζουν καθόλου, και αυτό συμπεριλαμβάνει και τους γονείς του, γιατί τότε ενοχλείται και γίνεται εκρηκτικά βίαιος. Λατρεύει τα μαθηματικά, την λογική τετράγωνη σκέψη και την απόλυτη αλήθεια αλλά δεν καταλαβαίνει τους ανθρώπους και πώς αισθάνονται. Άρα πώς να τους περιγράψει σε ένα βιβλίο; Κι όμως το βιβλίο του Μάρκ Χάντον – ο οποίος δεν μιλάει εδώ για τον εαυτό του – το «Ποιος Σκότωσε Τον Σκύλο Τα Μεσάνυχτα» είναι μία συγκινητική αφήγηση. Παρόλο που οι περισσότερες φράσεις ξεκινάνε με ..«Και», και είναι επιφανειακά άνυδρες και μονότονες, το συνολικό αποτέλεσμα είναι τόσο σημαντικό, που ο Χάντον απέσπασε το αγγλικό βραβείο Γουίτμπρεντ, το οποίο απονέμεται σε σημαντικούς πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς.

Και τι συμβαίνει σε αυτή την ιστορία; Κάποιο βράδυ συμβαίνει ένα περίεργο γεγονός, φαινομενικά αποκομμένο από το καθετί. Ένας σκύλος βρίσκεται σκοτωμένος, τρυπημένος με μία τσουγκράνα, στον κήπο του γείτονα. Ο Κρίστοφερ, που ζει με την μητέρα του και αγαπά τα σκυλιά, αποφασίζει δύο πράγματα: πρώτο να διαλευκάνει το μυστήριο, να βρει τον δολοφόνο, και δεύτερο να γράψει ένα βιβλίο γι’ αυτό. Και η λογική του προσέγγιση θα τον βοηθήσει, αλλά στην πορεία θα ανακαλύψει ότι στον κόσμο των ενηλίκων ζουν πολλοί «σκελετοί στο ντουλάπι». Και παρόλο που οι μεταφορές, ακριβώς όπως αυτή, του φαίνονται ως ψέμα, θα προσπαθήσει να τους ανακαλύψει. Και παρόλο που ο κόσμος των μεγάλων τον αγχώνει αφάνταστα, θα εισχωρήσει σε αυτόν με μεγάλη αποφασιστικότητα, ανάμικτη με τρόμο. Και παρόλο που δεν έχει πάει ποτέ μόνος του πιο μακριά από το τέλος του δρόμου του, θα αποφασίσει να ταξιδέψει μακριά, γιατί εκεί τον οδηγούν τα ίχνη των ευρημάτων του. Και όταν βρει αυτά που ψάχνει θα τα καταγράψει και θα είναι ευχαριστημένος, γιατί μετά από όλα αυτά που κατάφερε θα μπορέσει πλέον να κάνει τα πάντα. Και αυτή θα είναι η μεγαλύτερή του κατάκτηση.


Επειδή πολλές φορές στο παρελθόν ο κινηματογράφος και ο λογοτεχνία έχουν εξιδανικεύσει τον αυτισμό, σε αυτό το βιβλίο φαίνεται ανάγλυφα και η τραγική του πλευρά. Η ζωή με ένα άτομο με αυτισμό μπορεί να είναι ανυπόφορη και απαιτεί θέληση και θυσίες. Επίσης, μπορεί ένα τέτοιο άτομο να έχει μερικά σπάνια χαρίσματα, όμως συνήθως δεν είναι σε θέση να τα απολαύσει -- τα ίδια, ή τα προνόμια που προκύπτουν από αυτά. Και βρίσκεται μονίμως σε ένα μεταίχμιο, ιδιαίτερα στις ηπιότερες περιπτώσεις του συνδρόμου Άσπεργκερ: καταλαβαίνει αρκετά καλά το πρόβλημά του, αλλά δεν μπορεί να κάνει τίποτε γι’ αυτό. Μία από τις σημαντικότερες συνεισφορές του βιβλίου είναι ότι ο αναγνώστης μπαίνει βαθιά μέσα στη σκέψη και στην συλλογιστική του Κρίστοφερ· και ίσως ώρες-ώρες να αναρωτιέται μήπως και αυτός έχει μερικά από τα χαρακτηριστικά του Κρίστοφερ, πράγμα που δείχνει ότι η στατιστική κανονικότητα στην συμπεριφορά των ανθρώπων είναι μία χίμαιρα -- και η απόκλισή της μία τρίχα παραπέρα.

Καλύτερες Παρουσιάσεις PowerPoint

Παρακολουθώντας τις ομιλίες στο Παρατηρητήριο τις προάλλες θυμήθηκα ότι τα ράσα δεν κάνουν τον παπά. Στην προκειμένη περίπτωση τα ράσα είναι το PowerPoint.

Οι πιο ενδιαφέρουσες ομιλίες ήταν αυτές που δεν πρόβαλαν τίποτα στην οθόνη, αλλά μόνον την ευρύτερη παιδεία και γνώση του ομιλητή: παραδείγματα ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης και ο Μίμης Ανδρουλάκης.

Όμως το PowerPoint είναι εδώ για να μείνει, και αφού δεν υπάρχει ελπίδα να απαλλαγούμε από αυτό, τουλάχιστον ας προσπαθήσουμε να κάνουμε τις παρουσιάσεις μας ενδιαφέρουσες. Κατά το δυνατόν.

Γι΄ αυτό έχω και έναν οδηγό παρουσιάσεων PowerPoint που είχα δημοσιεύσει παλιότερα στο RAM, αλλά που ακόμη θεωρώ επίκαιρο. Σας τον χαρίζω με τις καλύτερες ευχές μου για λιγότερα χασμουρητά στις σκοτεινές αίθουσες των παρουσιάσεών σας.

Επανάσταση στην Κοινωνία της Πληροφορίας!

Το Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας ενηλικιώθηκε και κάνει ‘μεγάλες’ εκδηλώσεις, όπως αυτή στις 3 Ιουλίου στο Ιντερκοντινένταλ, με θέμα «Η πρόοδος και οι προοπτικές της ψηφιακής Ελλάδας». Καλεσμένοι οι πρωτοκλασάτοι υπουργοί Εσωτερικών Προκόπης Παυλόπουλος και Οικονομίας Γιώργος Αλογοσκούφης, ο κόσμος των πολιτικών, των βιομηχάνων, και των πολιτών.


Μόνο που ο διάλογος των πολιτικών εξελίχτηκε σε μονόλογους, ή σε ‘δεκάρικους’ λόγους, όπως επισήμανε ο πάντα ενδιαφέρων Μίμης Ανδρουλάκης. Ο οποίος, παρακολουθώντας μία παρουσίαση του Παρατηρητηρίου σε PowerPoint με νούμερα και στατιστικές, μάντεψε τη σκέψη μου και τους προέτρεψε να αφήσουν για λίγο την τεχνολογία και να ασχοληθούν με την Πολιτική Οικονομία, προκειμένου να ερμηνεύσουν την γραφή στο τοίχο.


Μπορεί ο Μίμης να είναι παλαιοκομουνιστής, αλλά πιάνει συνήθως την ουσία. Και αυτό για τη χώρα μας είναι επαναστατικό!

Δωρεάν Βιβλίο!

Το ότι οι καιροί έχουν αλλάξει φαίνεται κυρίως από το μάρκετινγκ. Παλιά μπορούσες να γίνεις πλούσιος πουλώντας δημητριακά, αργότερα πουλώντας βιομηχανικά προϊόντα, και σήμερα πουλώντας ιδέες. Όμως οι ιδέες θέλουν διαφορετική τεχνική απ’ ότι μία φρατζόλα ή μία κατσαρόλα. Χρειάζονται μία επιδημία, έναν ιό των ιδεών, που εξαπλώνεται αστραπιαία και πουλάει εκατομμύρια κομμάτια, όπως το ipod, ή όταν παρέχεις κάτι που το χρησιμοποιούν όλοι, όπως είναι το Google, ή το YouTube.

Γι’ αυτή την επιδημία των ιδεών γράφει ο Seth Godin, ένας κάπως μοναχικός, αλλά ιδιαίτερα γλαφυρός και ενδιαφέρων καβαλάρης του μάρκετινγκ, στο βιβλίο του Unleashing the Ideavirus. Για να αποδείξει δε αυτά που γράφει το προσφέρει δωρεάν.

Τυφλή η Ελλάδα στον Αυτισμό;

Πρόσεξα ότι οι περισσότερες παραπομπές του Goggle προς τις ΚΡΙΣΕΙΣ είναι για τα λήμματα Άσπεργκερ και αυτισμός. Πρόκειται για ενα μεγάλο ζήτημα για το οποίο έχω ιδιαίτερη άποψη και ενδιαφέρον.


Ο αυτισμός, ή το αυτιστικό φάσμα, είναι μία αναπτυξιακή διαταραχή, μία «ισόβια τύφλωση του νου». Με απλά λόγια τα άτομα με αυτισμό έχουν δυσκολία στην κοινωνική αλληλεπίδραση, παρουσιάζουν στερεότυπη συμπεριφορά, και έχουν προβλήματα στην επικοινωνία, και κυρίως στο λόγο. Στο αυτιστικό φάσμα παρουσιάζεται μεγάλη ποικιλία και δεν υπάρχουν δύο ίδια αυτιστικά άτομα. Οι αιτίες του αυτισμού είναι ακόμη άγνωστες, αν όμως η διαταραχή διαγνωστεί ενωρίς, μπορεί να γίνουν πολλά, και το άτομο με αυτισμό να ζήσει μία καλή ζωή.

Στην άκρη του φάσματος βρίσκονται τα άτομα με το Σύνδρομο Άσπεργκερ, τα οποία έχουν περιορισμένες δυσκολίες προσαρμογής, αλλά μπορεί να διαθέτουν εξαιρετικά χαρίσματα. Εικάζεται ότι ο Μπιλ Γκειτς της Microsoft (ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου), ο Αϊνστάιν, και ο Νεύτων μπορεί να ανήκουν στην κατηγορία ατόμων με Άσπεργκερ.

Στην Ελλάδα εκτιμάται ότι υπάρχουν 50,000 αυτιστικά άτομα, αλλά δυστυχώς η υποστήριξη της πολιτείας είναι πολύ χαμηλή, κάτι που έχει φέρει τους γονείς σε απόγνωση. Μερικοί αυτενεργούν. Πρόσφατα ιδρύθηκε ο Ελληνικός Σύλλογος για το Σύνδρομο Άσπεργκερ (Ελ.σ.σ.Α). Όπως μας είπαν οι υπεύθυνοι του Συλλόγου, υπήρξαν γονείς που, από τις πληροφορίες που υπήρχαν στο site, κατάλαβαν για πρώτη φορά τι μπορεί να συμβαίνει στο παιδί τους.

Ένα συγκινητικό βιβλίο για το θέμα είναι το Ποιος Σκότωσε τον Σκύλο τα Μεσάνυχτα. Ένα έξοχο μυθιστόρημα, με τον κόσμο ιδωμένο μέσα από τα μάτια ενός παιδιού με Άσπεργκερ. Σε λίγες μέρες θα γράψω κάτι γι΄ αυτό.

Τέλος λεω γενικότερα ότι οι μαθησιακές δυσκολίες, που οφείλονται σε αναπτυξιακές διαταραχές, είναι μία βουβή επιδημία, και 1 στα 6 παιδιά στον κόσμο (δηλαδή 4 παιδιά σε μία τάξη δημοτικού των 24) παρουσιάζει σοβαρές μαθησιακές δυσκολίες!

Blog Police?

Παγκόσμια μέρα των ιστολογίων σήμερα, με 15 εκατομμύρια ιστολόγια σε όλο τον κόσμο. Από αυτά, τα 13 χιλιάδες είναι στην Ελλάδα, που δεν είναι καθόλου αμελητέα ποσότητα. Και πολλοί αναρωτιούνται (βλέπε και Καθημερινή σήμερα):

Πώς θα ρυθμιστεί η «μπλογκόσφαιρα»;

Χρειάζεται κεντρικό έλεγχο...

μια μέση λύση...

ή αυτορρύθμιση;

Δύσκολο ερώτημα, και απαντήσεις ευκολες δεν υπάρχουν.

81 Καράτια

Βράζουμε σε ένα καζάνι με εθνικά προβλήματα: Σκόπια, Τουρκία, Μεγάλη Αλβανία, Μουσουλμάνοι της Θράκης, περιθωριοποίηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Προβλήματα πολλά, μεγάλα και δυσεπίλυτα. Κι όμως πρόκειται για μία μαγική εικόνα! Το μόνο εθνικό μας πρόβλημα είναι η παιδεία. Το μπέρδεμα της με την εκπαίδευση, ο φροντιστηριακός χαρακτήρας της τελευταίας, ο περιθωριακός ρόλος των γονιών στην παροχή της παιδείας, είναι μία ρότα κατευθείαν για τα βράχια. Αν λυθεί το πρόβλημα της παιδείας, όλα τα άλλα, υπαρκτά ή μη προβλήματα μας θα λυθούν (ή θα πάψουν να μας απασχολούν) ως δια μαγείας.

Αυτό υποστήριξε με θέρμη η Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, σε μία γοητευτική διάλεξη που έδωσε πρόσφατα στην εταιρία συμβούλων Κάντορ – στην οποία αξίζουν συγχαρητήρια για την οργάνωση μίας σειράς εκδηλώσεων προβληματισμού. Η διάλεξη είχε θέμα «Τεχνολογία και Τεχνοφοβία», και πολλά από τα επιχειρήματα και τα συμπεράσματα της Αρβελέρ ήταν ή γνωστά, ή αναπόδραστα. Όμως εκείνο που έκανε την ομιλία να αξίζει πολλά ήταν το εύρος του προβληματισμού, καθώς και το βάθος, που η Αρβελέρ, ως κοσμοπολίτισσα και ως ιστορικός, έδωσε στα επιχειρήματά της.

Ναι η τεχνολογία είναι εδώ, και δεν έχουμε άλλη επιλογή παρά να την ακολουθήσουμε, είπε η Αρβελέρ. Και αν η τεχνολογία δημιουργεί προβλήματα, αυτή πρέπει και να τα επιλύσει. Εδώ εγώ θα διαφωνήσω ελαφρά, και θα συνταχθώ με τον Αϊνστάιν, που είπε ότι «τα προβλήματα δεν μπορούν να επιλυθούν στο επίπεδο σκέψης που τα δημιούργησε». Και ότι χρειάζεται ένα ανώτερο επίπεδο σκέψης, το οποίο μπορεί να μην είναι διαθέσιμο εγκαίρως.

Αλλά κυρίως η Αρβελέρ μίλησε για την πληροφόρηση, για το Ιντερνετ, -- το οποίο έχει επηρεάσει όλες τις επιστήμες και τέχνες, με μόνη εξαίρεση την ψυχανάλυση -- και που με κάποιες προϋποθέσεις μπορεί να γίνει γνώση, πλησιάζοντας πολύ τον χαρακτήρα του δημόσιου, ή παγκόσμιου αγαθού.

Και αυτό το παγκόσμιο αγαθό μοιραία οδηγεί στα blogs, τα οποία καταργούν τα σύνορα και επιτρέπουν στις φωνές όλων να ακουστούν, σαν την αρχαία Εκκλησία του Δήμου (και εδώ θα διαφωνήσω γιατί η αναγνωσιμότα στο Διαδίκτυο είναι εξίσου άνιση με τα άλλα Μέσα, και δεν εξαρτάται μόνον από την ποιότητα της γνώμης ή της γραφής κάποιου, αλλά από τις δυνατότητες προβολής του).

Επίσης το αγαθό αυτό διακρίνεται για το εύρος του και όχι το βάθος του, παρατήρησε, και έχει προάγει έναν εικονικό (iconic, όχι virtual) πολιτισμό, και μία γλώσσα η οποία, επειδή δεν διαθέτει γραμματική και συντακτικό, μπορεί μεν να την εκφράσει ο καθένας – πράγμα καλό – αλλά δεν μπορεί να την κριτικάρει κανένας -- πράγμα κακό.

Όμως η Ελένη Αρβελέρ είναι κυρίως παιδαγωγός. Και επισήμανε ότι παρόλο που ο πακτωλός της πληροφόρησης ξυπνά ένα ρεφλέξ στον μαθητή να αμφισβητήσει τον δάσκαλο, ακριβώς αυτά τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης διαδικτυακής τεχνολογίας καθιστούν τη σχέση δάσκαλου – μαθητή πιο αναγκαία από ποτέ, γιατί ο ρόλος του δάσκαλου είναι να μετουσιώσει την πληροφορία, σε γνώση, σε αφομοίωση και κριτική σκέψη, και αυτό δεν μαθαίνεται απλώς καταναλώνοντας πληροφορία. Σε αυτό το σημείο (αλλά και σε πολλά άλλα) της ομιλίας της η Αρβελέρ μας θύμισε την απάντηση του Μ. Βασιλείου στον Ιουλιανό: «Ανέγνως, αλλ' ουκ έγνως· ει γαρ έγνως, ουκ αν κατέγνως» (διάβασες, αλλά δεν κατάλαβες, γιατί, αν καταλάβαινες, δεν θα καταδίκαζες), δηλαδή τις τρεις αναγκαίες βαθμίδες προς την κατάκτηση της γνώσης. Διότι εν τέλει αυτό που έχει σημασία είναι, προκειμένου να πάρουμε θέση, να κατανοήσουμε κάτι, δηλαδή την αλήθεια -– και όχι απλά να το αποδεχτούμε ή να το απορρίψουμε ασυζητητί. Και τι αλήθεια είναι αλήθεια; Ετυμολογικά προέρχεται από το α + λήθη, δηλαδή αυτό που δεν λησμονιέται. Και στον κόσμο του εφήμερου εκείνο που έχει σημασία είναι αυτό που μένει, δηλαδή η ερμηνεία του σημερινού κόσμου με όλη την σοφία που έχει συσσωρεύσει ο πολιτισμός μας. Γι΄ αυτό ο Αριστοτέλης σήμερα είναι εξαιρετικά φρέσκος και επίκαιρος, και αυτό δεν θα πρέπει να μας προξενεί έκπληξη.


Πραγματικός χειμαρος, η Αρβελέρ, στα 81 της χρόνια, ήταν μία ζωντανή απόδειξη εκείνου που έχει πει παλιότερα, ότι δηλαδή «Τη ζωή ή την ζεις ή δεν τη ζείς». Εκείνη τουλάχιστον, την ζει με μία ζηλευτή πληρότητα.

Σφαγείο ο Πλανήτης

Ένας Άνθρωπος Χωρίς Πατρίδα

Κέρτ Βόννεγκατ
Εκδόσεις Πατάκη, 2006
Σελίδες : 206, 11,5 €

Πολλοί τον κατηγόρησαν ότι ήταν κουραστικά επαναληπτικός. Ο Γκράχαμ Γκρίν είπε ότι πρόκειται για έναν από τους πιο ικανούς Αμερικανούς συγγραφείς. Ο ίδιος είπε για τον εαυτό του, όταν το προσπάθησε το 1984, ότι ούτε μία επιτυχημένη αυτοκτονία δεν μπόρεσε να καταφέρει. Όμως το γεγονός παραμένει. Ο Κέρτ Βόννεγκατ, που πέθανε εδώ και λίγες εβδομάδες ήταν ο μάστορας της έξυπνης ατάκας, της πολύ στοχευμένης κοινωνικής σάτιρας και κριτικής.

Δεν μας άφησε καμία αυτοβιογραφία. Εκείνο που κάπως το πλησιάζει είναι το «Ένας Άνθρωπος Xωρίς Πατρίδα». Για έναν ογδοντάρη, είναι ένα κείμενο ιδιαίτερα φρέσκο και προοδευτικό, αν και όχι πάντα αισιόδοξο. Χαρά στο κουράγιο του, όταν επιτίθεται στον Πρόεδρο Bush, ή όταν κοιτάζει τα πράγματα σαν να τα ανακάλυψε (ξανά) τώρα, στο τέλος του βίου του.

Τον κατηγόρησαν επίσης ότι αυτό το βιβλίο είναι αέρας και ότι χρειάζεται μία εισαγωγή για να το δέσει στο έδαφος. Μπούρδες. Στέκει μία χαρά από μόνο του. Στα 82 του λοιπόν μας λεει ότι «η βαρύτητα είναι λιγότερο φιλική μαζί του» και ότι «δεν μπορεί να παρκάρει καλά». Και λοιπόν; Εξακολουθεί να τον απασχολεί το νόημα της ζωής, μόνο που τώρα ρωτάει τα παιδιά του: «Τι είναι ζωή»; Για να απαντήσει ο γιος του: «Πατέρα, είμαστε εδώ για να βοηθάμε ο ένας τον άλλος σε τούτο εδώ, ότι κι αν είναι». Βέβαια ο καθένας μας κάνει ότι μπορεί για να δώσει νόημα στη ζωή του. Όπως εκείνη την κυρία των μυθιστορημάτων του, «η οποία, όπως τόσοι άλλοι Αμερικανοί, προσπαθούσε να φτιάξει μία ζωή που αποκτούσε το νόημά της από τα αντικείμενα που έβρισκε σε καταστήματα δώρων».

Παρόλο που είναι απογοητευμένος από την διαφθορά των κυβερνήσεων, την απληστία των πολυεθνικών και των ΜΜΕ, η μουσική παραμένει εξαίσια. Τόσο πολύ που η επιτύμβια επιγραφή του θα ήθελε να γράφει: «Η μόνη απόδειξη που χρειάστηκε για την ύπαρξη του Θεού ήταν η μουσική». Και κυρίως τα μπλουζ, το δώρο των Αφροαμερικάνων (δεν τους αποκαλεί μαύρους), από τα οποία προήλθαν τόσα πολλά -- από την τζαζ μέχρι τους Ρόλινγκ Στόουνς.

Πρόσφατα ο Βόννεγκατ έκανε και ορισμένες σπουδαίες ανακαλύψεις, και τις αναφέρει στο βιβλίο του. Ο Φρόιντ είχε πει κάποτε ότι «Κάνω αυτή τη δουλειά τριάντα χρόνια και δεν έχω καταλάβει ακόμα: τι είναι αυτό που θέλει μία γυναίκα;», και μερικοί τον είπαν μισογύνη. Λοιπόν ο Βόννεγκατ το βρήκε. Η γυναίκα θέλει πολλούς ανθρώπους, με τους οποίους να μιλάει ακατάπαυστα. Για ποιο θέμα; Μα για το οτιδήποτε, δεν έχει σημασία.

Ξέρει όμως και τι θέλουν οι άντρες. «Θέλουν πολλούς κολλητούς, και επίσης θέλουν να μην τσαντίζονται οι άλλοι μαζί τους» (Υποψιάζομαι κυρίως οι άλλες). Αν λοιπόν τα έχουν αυτά, οι άνθρωποι γενικώς είναι ευτυχείς. Ίσως όχι όσο παλιότερα, και γι’ αυτό χωρίζουν πολύ περισσότερο. Γιατί πάλι; Γιατί δεν έχουν την μεγάλη, την εκτεταμένη οικογένεια που είχαν κάποτε. Διότι ατυχώς «ενας άντρας, μία γυναίκα και μερικά παιδιά δεν είναι οικογένεια. Είναι μία εξαιρετικά ευάλωτη μονάδα επιβίωσης».

Η – πολλές φορές έμμεση -- κοινωνική κριτική του ειρηνιστή Βόννεγκατ, απλώνεται σε όλο το βιβλίο. Δηλώνει απογοητευμένος γενικώς με τον πλανήτη. Μάλιστα, σε κάποιο σημείο του βιβλίου ακούγεται και η φωνή του Τζωρτζ Μπέρναρ Σω, αυτού του μεγάλου κυνικού (ή πραγματιστή), να λεει ότι «δεν ξέρει αν υπάρχουν άνθρωποι στο φεγγάρι αλλά, αν υπάρχουν, σίγουρα χρησιμοποιούν τη γη ως το άσυλο φρενοβλαβών τους».

Γιατί μόνον φρενοβλαβείς θα έκαναν αυτά που κάνουμε εμείς στον μοναδικό πλανήτη που διαθέτουμε. Όπως γράφει πολύ άμεσα και με λέξεις που σοκάρουν, «Τα παιδιά μας έχουν κληρονομήσει τεχνολογίες, των οποίων τα υποπροϊόντα, είτε σε πόλεμο είτε σε ειρήνη, καταστρέφουν γοργά ολάκερο τον πλανήτη ως αναπνεύσιμο, πόσιμο σύστημα που υποστηρίζει τη ζωή κάθε είδους.»

Και η πραγματικότητα, όταν εντέλει αναγκαζόμαστε να την αντιμετωπίσουμε, είναι πάντα σκληρή:

«Η μεγαλύτερη αλήθεια που αντιμετωπίζουμε τώρα, είναι ότι δεν νομίζω ότι οι άνθρωποι δίνουν μία πεντάρα, για το αν ο πλανήτης θα συνεχίσει να υπάρχει ή όχι. Ξέρω ελάχιστους ανθρώπους που ονειρεύονται τον κόσμο στον οποίο θα ζουν τα εγγόνια τους.»

Αυτοί οι καιροί είναι χαλεποί και για άλλους λόγους. «Το τελευταίο πράγμα που ήθελα θα ήταν να είμαι ζωντανός όταν οι τρεις ισχυρότεροι άνθρωποι του πλανήτη θα ονομάζονταν Bush, Dick και Colon» [sic, σε ένα αμετάφραστο λογοπαίγνιο]. Αυτοί και άλλοι, κατά τον Βόννεγκατ, έχουν κάνει μεγάλη ζημιά στην χώρα τους, και όχι μόνον. Πώς;

«Ο George W. Bush μάζεψε γύρω του μερικούς πλούσιους, φοιτητές του C από το Yale, που δεν ξέρουν ούτε ιστορία,ο ύτε γεωγραφία, και είναι επίσης όχι και τόσο κρυφοί ρατσιστές της άσπρης φυλής, και επιπλέον, και πιο επιζήμια, μάζεψε μπόλικες ψυχοπαθητικές προσωπικότητες, που είναι ο ιατρικός όρος για έξυπνους, εμφανίσιμους ανθρώπους που δεν διαθέτουν συνείδηση, ή αναστολές. Και διεξάγουν έναν πόλεμο που κάνει τους εκατομμυριούχους δισεκατομμυριούχους και τους δισεκατομμυριούχους τρισεκατομμυριούχους, και επιπλέον τους ανήκει η τηλεόραση, και χρηματοδοτούν τον George Bush, και όχι επειδή είναι αντίθετος με τον γάμο μεταξύ των γκέι.

Αυτές οι ψυχοπαθητικές προσωπικότητες, σε αντίθεση με τους κανονικούς ανθρώπους, δεν κατακλύζονται ποτέ από αμφιβολίες, ή ενοχές, για τον απλό λόγο ότι γράφουν στα τέτοια τους τι θα συμβεί στη συνέχεια· ‘Ιδιωτικοποιήστε τα δημόσια σχολεία! Επιτεθείτε στο Ιράκ! Κόφτε την Υγειονομική Περίθαλψη! Παρακολουθήστε τα τηλέφωνα των πάντων! Μειώστε τους φόρους των πλουσίων!’»

«Είναι καιρός να ευχαριστήσουμε τον Θεό», λεει ο Βόννεγκατ «γιατί βρισκόμαστε σε μία χώρα όπου ακόμη και οι φτωχοί είναι υπέρβαροι. Βέβαια η δίαιτα Bush θα μπορούσε να το αλλάξει και αυτό.»

Και μην ξεχνάμε ότι η γνώση, η επιστήμη, ή η θρησκεία από μόνες τους δεν μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα, ούτε να αποκαλύψουν την αλήθεια. Διότι «το ναπάλμ προήλθε από το Χάρβαρντ [το σχολείο της αλήθειας με έμβλημα το Veritas]. Ο Πρόεδρος μας είναι Χριστιανός; Το ίδιο και ο Αδόλφος Χίτλερ.»

Όμως αυτό που κατά την άποψή του έχει σημασία, και χάνεται σήμερα, είναι η φαντασία. Λεει λοιπόν: «Δεν γεννιόμαστε με φαντασία. Πρέπει να αναπτυχθεί από τους δασκάλους, τους γονείς. Υπήρχε μία εποχή, όπου η φαντασία ήταν πολύ σημαντική, γιατί ήταν η κύρια πηγή ψυχαγωγίας. Αλλά τώρα πλέον δεν θεωρείται απαραίτητο να αναπτύξουμε αυτά τα [εγκεφαλικά] κυκλώματα. Τώρα πια υπάρχει η υπερ-λεωφόρος της πληροφορίας. Εμείς που έχουμε αναπτύξει αυτά τα κυκλώματα κοιτάμε ένα πρόσωπο και βλέπουμε ιστορίες· για όλους τους άλλους ένα πρόσωπο είναι απλώς ένα πρόσωπο.»

Το βιβλίο περιέχει και την κορυφαία, ίσως, ρήση του Βóννεγκατ, που συνοψίζει και την δική του προσέγγιση της ζωής. Ότι δηλαδή «Υπάρχουμε σε αυτό τον πλανήτη για να κωλοβαράμε. Και μην αφήσετε κανέναν να σας πει κάτι διαφορετικό». Πράγματι, η ζωή είναι τόσο σύντομη που τέτοιες υπενθυμίσεις είναι χρήσιμες.

* Ολα τα παραπάνω αποσπάσματα σε δική μου ελεύθερη απόδοση από το πρωτότυπο.

Σουπερνόβα της Θέλησης

Ένας συνηθισμένος άνθρωπος στη θέση του θα τα είχε παρατήσει και θα περίμενε το μοιραίο τέλος, το οποίο συνήθως έρχεται γοργά. Καθηλωμένος σε ένα αναπηρικό καροτσάκι επί σαράντα χρόνια, να μην μπορεί να κινηθεί, να μην μπορεί να μιλήσει, να εξαρτάται από τους άλλους για τα στοιχειώδη.

Όμως ο Stephen Hawking δεν είναι ένας συνηθισμένος άνθρωπος. Με σημαντικότατη συμβολή στην κοσμολογία και στην θεωρία των μαύρων τρυπών, γράφει βιβλία που έχουν πουλήσει 9 εκατομμύρια αντίτυπα (ένα για κάθε 650 ανθρώπους στον πλανήτη!) εργασίες -- με έναν ειδικό υπολογιστή κουνώντας το μικρό του δαχτυλάκι, ή το μάγουλο του (!) -- και ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο, όχι μόνον για να μιλήσει (μέσω του συνθετητή του υπολογιστή του), αλλά και για αναψυχή. Για ένα μικρό δείγμα της φοβερής του θέλησης, αξίζει να διαβάσετε μία συνέντευξη που έχει δώσει στον Guardian.

Πρόσφατα, ο Stephen Hawking αποφάσισε να ταξιδέψει και στο διάστημα! Και για να προετοιμαστεί, πέταξε με ένα αεροπλάνο που, ακολουθώντας μία παραβολική τροχιά, προσομοιώνει τις συνθήκες έλλειψης βαρύτητας. Ο θεωρητικός της βαρύτητας ήθελε να νοιώσει την έλλειψή της από πρώτο χέρι.

Στις μέρες μας τα ξεχωριστά πράγματα έχουν πάψει να μας εντυπωσιάζουν. Σταθείτε και σκεφτείτε το όμως: ένας άνθρωπος, ιδιος με αυτούς που δεν ελπίζουν σε τίποτα, αλλά με ακμαίο ηθικό, εξαιρετικά παραγωγικός σε έναν κορυφαίο κλάδο, ο οποίος απολαμβάνει αυτά που η ζωή μπορεί να του προσφέρει – και πολλά περισσότερα. Όταν τον είδα να πετάει, για πρώτη φορά απελεύθερος από το καροτσάκι του και τα σκληρά δεσμά της βαρύτητας, μου ήρθε ένα δάκρυ στα μάτια. Δάκρυ από εκείνα που σε αναγκάζουν να ξανασκεφτείς τη ζωή σου.

Αριθμοί με Φερετζέ

Freakonomics
Σημεία και Τέρατα της Οικονομίας
Steven Levitt, Stephen Dubner
Εκδόσεις Νέα Σύνορα Α. Α. Λιβάνη, 2006
Σελίδες : 326, 16 €

Ο Τζων Κένεντυ, ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών που δολοφονήθηκε στο Ντάλας το 1963, είχε πει κάποτε ότι «Η νίκη έχει χίλιους πατεράδες, αλλά η ήττα είναι ορφανή». Παραφράζοντας αυτό το ρητό θα λέγαμε ότι η επιτυχία έχει πολλούς πρόθυμους να την καρπωθούν -- και να την ερμηνεύσουν -- ενώ η αποτυχία παραμένει ένα σκοτεινό μυστήριο. Αυτό συνέβη και από τη δεκαετία του ’90 και μετά, όταν παρά τις προβλέψεις ότι οι ΗΠΑ θα αντιμετώπιζαν ένα κύμα εγκληματικότητας μεγαλύτερο από ποτέ, η εγκληματικότητα άρχισε να πέφτει κατακόρυφα. Στη Νέα Υόρκη για παράδειγμα οι δολοφονίες μειώθηκαν από 2,245 το 1990 σε 596 το 2003. Γιατί; Πολλοί έσπευσαν να πουν ότι οι πατεράδες ήταν εκείνοι: η αποτελεσματικότερη και πολυπληθέστερη αστυνόμευση, οι περισσότερες φυλακές, οι αυστηρότερες ποινές, η επιστροφή της θανατικής ποινής. Όμως αυτοί οι λόγοι στατιστικά δεν είχαν καμία επίπτωση. Ο πραγματικός λόγος ήταν άλλος: βρισκόταν στις κλινικές των εκτρώσεων, και είχε ξεκινήσει 20 χρόνια πριν όταν, σε συνέχεια μίας δικαστικής διαμάχης, οι Ηνωμένες Πολιτείες νομιμοποίησαν τις αμβλώσεις. Τούτο είχε ως συνέπεια να γεννηθούν λιγότερα μη επιθυμητά παιδιά από φτωχές οικογένειες, και τα οποία είχαν περισσότερες πιθανότητες να μπουν στο έγκλημα 20 χρόνια μετά.

Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της οικονομικής και στατιστικής ανάλυσης που κάνει ο οικονομολόγος Steven Levitt, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Βασική του θέση είναι ότι η κοινή λογική δεν είναι συνήθως ικανή να εξηγήσει τα κοινωνικά (και οικονομικά) φαινόμενα που συμβαίνουν. Είναι αρκετά ασυνήθιστο πεδίο, και συμπεράσματα σαν κι’ αυτά έχουν καταφέρει να ξεσηκώσουν θύελλες, τόσο στους προοδευτικούς όσο και στους συντηρητικούς κύκλους.

Το 2003, ο δημοσιογράφος Stephen Dubner των New York Times, ακούγοντας γι’ αυτόν τον ιδιόρρυθμο οικονομολόγο, ταξίδεψε στο Σικάγο για να του πάρει συνέντευξη. Γνωρίστηκαν, ένωσαν τις δυνάμεις τους και δύο χρόνια μετά έβγαλαν ένα βιβλίο με τον (άσχημο) τίτλο Freakonomics, το οποίο έχει κυριαρχήσει στη λίστα των best seller στην Αμερική. Υπάρχει και στα ελληνικά με τον τίτλο Σημεία και Τέρατα της Οικονομίας, Η Κρυφή Πλευρά των Πάντων [sic], και κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Λιβάνη.

Το βιβλίο καταπιάνεται με πολλά ενδιαφέροντα θέματα, μερικά από τα οποία αφορούν κυρίως τις ΗΠΑ, άλλα όμως νοιάζουν εξ ίσου κι' εμάς. Για παράδειγμα, έχει γίνει πολλή φασαρία, χρόνια τώρα, για το τι έχει θετικές και τι αρνητικές επιπτώσεις στην επίδοση των παιδιών στο σχολείο. Μία μητέρα που δεν εργάζεται μέχρι το παιδί της να πάει νηπιαγωγείο; Μήπως επισκέψεις στα Μουσεία; Πολλή τηλεόραση; Ισως γονείς που διαβάζουν στα παιδιά τους κάθε μέρα; Κανένα από αυτά. Οι συγγραφείς, χρησιμοποιώντας αμείλικτα τους αριθμούς, αποδεικνύουν ότι αυτά που έχουν ισχυρή θετική επίπτωση στην σχολική επίδοση ελιναι το να είναι οι γονείς μορφωμένοι, να έχουν ενεργή εμπλοκή στο σχολείο του παιδιού τους, ή να έχουν πολλά βιβλία στο σπίτι. Αντίθετα, ένα υιοθετημένο παιδί, ή ένα παιδί που γεννήθηκε λιποβαρές, είναι πολύ πιθανότερο να αντιμετωπίσει σημαντικά προβλήματα στο σχολείο.

Επίσης, μια και βρισκόμαστε στα παιδιά, ενδιαφέρον έχει και μία άλλη στατιστική για τις ΗΠΑ, την χώρα της οπλοφορίας, όπου σε πολλά σπίτια υπάρχουν όπλα. Δεν είναι αυτό ένας θανάσιμος κίνδυνος για τα παιδιά, που μπορούν να τα ανακαλύψουν και, παίζοντας, να προκαλέσουν ένα ατύχημα με μοιραίες συνέπειες; Βεβαίως και είναι τραγικό να συμβαίνει, αλλά οι αριθμοί δείχνουν ότι είναι 100 φορές πιο πιθανό να πνιγούν στην πισίνα του σπιτιού τους, και συνεπώς αυτό είναι που θα έπρεπε να απασχολεί τους γονείς τους 100 φορές περισσότερο.

Και η δημιουργική περιήγηση στη χώρα των αριθμών δείχνει ακόμη πολλά. Όπως π.χ. ότι πολλοί αγώνες σούμο, της ιαπωνικής πάλης, είναι στημένοι. Πώς φαίνεται αυτό; Από το ότι σε ματς για τα οποία προκρίνεται ο ένας ,ενώ ο άλλος έχει ήδη προκριθεί, η στατιστική αποκαλύπτει ότι σε ισοδύναμους παλαιστές συντριπτικά χάνει αυτός που είναι αδιάφορος. Αυτό σε μία κοινωνία και σε ένα άθλημα όπου η θέση προσφέρει σημαντικά κοινωνικά προνόμια είναι ένα ζωτικό θέμα. Και πώς δεν έχει αποκαλυφθεί ακόμη; Ίσως κάποιες δολοφονίες ανθρώπων που προσπάθησαν να βρουν το νήμα του μυστηρίου να είναι μία εξήγηση.

Ακόμη και οι δάσκαλοι που επιβλέπουν τα τεστ στα σχολεία έχουν «κλέψει» με τα αποτελέσματα, σε σχολικά συστήματα που επιδοτούν τα καλά αποτελέσματα. Για παράδειγμα, αναλύοντας μαζικά τα τεστ πολλαπλών επιλογών ο, Levitt ανακάλυψε ότι σε μερικά σχολεία τα αποτελέσματα ήταν πολλαπλάσια καλύτερα από τα συνηθισμένα, κάτι απίθανο να συμβεί. Παρεμπιπτόντως ειδικά αυτή η έρευνα οδήγησε στην παραπομπή των δασκάλων και στην απομάκρυνση ορισμένων από αυτούς.

Αν κάτι δεν είναι τόσο ξεκάθαρο και σαφές στο βιβλίο, παρόλο που αναφέρεται σχετικά, είναι ποια γεγονότα είναι συσχετισμένα (correlated) και ποια είναι συνδεδεμένα με σχέση αίτιου και αιτιατού δηλαδή αιτίου και αποτελέσματος. Το ότι δύο γεγονότα έχουν σχέση μεταξύ τους π.χ. ότι έχει κρύο και χιονίζει δεν σημαίνει απαραίτητα ότι το ένα προκαλεί το άλλο. Κατά την μία φορά όμως πάντα θα συμβαίνει, δηλαδή αν χιονίζει πάντα θα κάνει κρύο. Με άλλα λόγια σε πολλές περιπτώσεις παραμένει αρκετή αβεβαιότητα σχετικά με την αιτιότητα -- και βέβαια με τα συμπεράσματα του βιβλίου. Οι στατιστικές προσφέρουν μία γκρίζα τεκμηρίωση της αιτιότητας, και μόνον ο πολύ έμπειρος αναλυτής ίσως μπορέσει να την θεμελιώσει βαθύτερα. Σίγουρα ένα εκλαϊκευμένο βιβλίο σαν κι’ αυτό δεν μπορεί να επεκταθεί πολύ, αλλά εκτιμώ ότι επρόκειτο για μία συνειδητή επιλογή, γιατί έτσι η εντύπωση και το σοκ που προκαλούν τα αποτελέσματα είναι μεγαλύτερες.

Εν συνόλω ένα πολύ καλό βιβλίο που διαβάζεται ευχάριστα, γιατί δεν παραθέτει ξερούς αριθμούς και στατιστικά στοιχεία, παρά μόνον όπου είναι απαραίτητο, ενώ περιγράφει γλαφυρά το “story” κάθε περίπτωσης. Και ενσωματώνει ένα ενδιαφέρον συμπέρασμα που πρέπει να το έχει κανείς υπόψη του όταν ακούει πολιτικούς να μιλούν «με τη αδιάψευστη γλώσσα των αριθμών»: πάντα οι αριθμοί μπορούν να διαβαστούν έτσι, αλλά μπορούν να διαβαστούν κι’ αλλιώς.

Ο Θείος Πέτρος Πάει Θέατρο – και Πλήττει

ΔΕΚΑΤΗ ΕΒΔΟΜΗ ΝΥΧΤΑ
του Απόστολου Δοξιάδη

Σκηνοθεσία: Αντώνης Καφετζόπουλος.

Παίζουν: Γ. Κοτανίδης, Σμ. Σμυρναίου, Εύa Κοτανίδη, Ιζ. Κογεβίνα, Θ. Δήμου.

Σκηνικά- κοστούμια: Μ. Τρικεριώτη.

Δυστυχώς ο Απόστολος Δοξιάδης δεν μπόρεσε να επαναλάβει μία προηγούμενη του επιτυχία. Ο Θείος Πέτρος και η Εικασία του Γκόλντμπαχ ήταν μία γοητευτική ιστορία με όλα τα συστατικά της συνταγής στις σωστές ποσότητες: δραματουργία και πλοκή, χαρακτήρες, επιστημονικό ενδιαφέρον, διάρκεια. Δίκαια λοιπόν σκαρφάλωσε στην ελληνική (αλλά και ξένη) λίστα των μπεστ σέλερ, και παρέμεινε εκεί για πολύ. Αντίθετα, η θεατρική του παράσταση 17η Νύχτα, που παίζεται στο θέατρο Άνεσις, είναι ένα άνισο πόνημα όπου πολλά πράγματα πάνε στραβά, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του σκηνοθέτη και των ηθοποιών.

Η ιστορία είναι απλή και αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα. Ο διάσημος μαθηματικός Κουρτ Γκέντελ, που ήταν μαζί με τον Αϊνστάιν στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών του Πρίνστον, έχει σταματήσει να τρώει γιατί νομίζει ότι θέλουν τα τον δηλητηριάσουν. Εισάγεται στο νοσοκομείο και εκεί μία νευρωσική και αυταρχική νοσοκόμα, η Μαίρη Πίρσον, προσπαθεί να τον πείσει να φαει, γιατί αλλιώς θα αποδημήσει εις Κύριον. Ο Γκέντελ, μέσα στο στενό μανδύα της λογικής του, προσπαθεί να της εξηγήσει γιατί δεν επιθυμεί (ή φοβάται) να φαει. Επιπλέον, η κ. Πίρσον έχει και δύο κόρες τις οποίες τυραννάει, την μία με τόση επιτυχία που παθαίνει νευρική ανορεξία.

Από κει και πέρα η ιστορία συνεχίζεται μέχρι το αναπόφευκτο τέλος της με παρεκβάσεις «μοντέρνου» θεάτρου από την αφηγήτρια – την άλλη κόρη της κ. Πίρσον – και μία χιουμοριστική, πλην όμως κουραστική και εμβόλιμη παρουσία του κορυφαίου μαθηματικού και καθηγητή Νταβίντ Χίλμπερτ που προσπαθεί να εξηγήσει τα μαθηματικά, την λογική της μη πληρότητας και -- αντιπαραθετικά μια και αυτός ήταν ο μεγάλος χαμένος από το θεώρημα του Γκέντελ -- τι ακριβώς απέδειξε ο Κουρτ Γκέντελ.

Όντως αυτά που προσέφερε ο Γκέντελ στην επιστήμη ήταν πολύ σημαντικά, αλλά ούτε το θεώρημά του --και ενδεχομένως ούτε η παράνοιά του -- μπορούν να μεταφερθούν στο σανίδι. Οι διάλογοι είναι συχνά ενδιαφέροντες και με χιούμορ, αλλά ο θεατής αναρωτιέται «προς τι;». Ούτε οι χαρακτήρες εξελίσσονται,ούτε η ιστορία είναι γοητευτική. Μήτε ατυχώς αναδεικνύεται η κρυφή γοητεία των μαθηματικών, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας σε μία συνέντευξή του.

Ο Αντώνης Καφετζόπουλος έκανε μία αξιέπαινη σκηνοθετική προσπάθεια, και τα σκηνικά λειτουργούν σχετικά αποτελεσματικά. Οι ηθοποιοί, με πρώτο τον Γιώργο Κοτανίδη που υποδύεται τον Γκέντελ δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους, αν και στο χειροκρότημα του τέλους διακρίνεις εκείνη την σχεδόν αδιόρατη έκφραση που υπαινίσσεται ότι «εμείς προσπαθήσαμε όσο μπορούσαμε».

Εδώ και δύο χρόνια, πάλι ο Γιώργος Κοτανίδης είχε υποδυθεί τον εξ ίσου διάσημο φυσικό Ρίτσαρντ Φέινμαν. Παρόλο που θα μπορούσε να πει κανείς ότι και εκείνη η παράσταση απευθυνόταν σε ειδικό κοινό (κάτι πού δεν αληθεύει) το πολύ καλό σενάριο την έκανε απολύτως απολαυστική. Έφευγες ικανοποιημένος, χορτασμένος θέατρο. Το ίδιο συνέβαινε και με την Κοπεγχάγη, ένα θεατρικό έργο της ίδιας κατηγορίας. Είναι αυτές οι συγκρίσεις που γέρνουν ακόμη περισσότερο την πλάστιγγα σε βάρος της 17ης Νύχτας. Περιμένουμε ένα βιβλίο, όπου μπορεί πάλι να λάμψει το αναμφισβήτητο ταλέντο του Απόστολου Δοξιάδη.

Στενάχωρες Αλήθειες

An Inconvenient Truth
Ντοκυμαντέρ
Διαρκεια: 92’.
Σε DVD, Κόστος: 8,6 €

Μπορεί ο Πρόεδρος Μπους να ασχολείται με τους τρομοκράτες, και να μην μπορεί να συγκεντρωθεί για παραπάνω από 40 δευτερόλεπτα σε ένα θέμα, όμως τα πραγματικά προβλήματα του πλανήτη υπάρχουν, και βρίσκονται αλλού. Πρόκειται όμως για στενάχωρα προβλήματα και η αλήθεια δύσκολα ακούγεται. Αυτή την άβολη αλήθεια για την υπερθέρμανση του πλανήτη, για το φαινόμενο του θερμοκηπίου, και για το ζοφερό μας μέλλον παρουσιάζει με περισσή παρρησία και άψογη τεκμηρίωση ο πρώην Αντιπρόεδρος των ΗΠΑ – και παραλίγο Πρόεδρος τους -- ο Αλ Γκόρ, στο ντοκιμαντέρ «Μία Άβολη Αλήθεια» (An Ιnconvenient Truth). Θα νόμιζε κανείς ότι ένα ντοκιμαντέρ για το περιβάλλον δύσκολα γίνεται ενδιαφέρον θέαμα, ιδιαίτερα αν παρουσιάζεται από τον Αλ Γκορ ως διάλεξη σε Powerpoint που θυμίζει καθηγητή Πανεπιστημίου καθώς παρουσιάζει τα στοιχεία του και στοιχειοθετεί πόσο κρίσιμη είναι η κατάσταση. Όμως είναι εντυπωσιακό πόσο καλά τα καταφέρνει σε αυτή την ταινία που αξίζει να την δουν (μάλλον πρέπει να την δουν) όλοι, μικροί και μεγάλοι, ειδικοί και ανειδίκευτοι, το γενικό κοινό -- δηλαδή όλοι εμείς που ανάβοντας τον θερμοσίφωνα ή τον κλιματισμό συνεισφέρουμε στην υπερθέρμανση του πλανήτη και υποθηκεύουμε το μέλλον των παιδιών μας και το μέλλον όλων των επομένων γενεών.

Ο Μάικλ Κράιτον έχει γράψει ένα θρίλερ, το Κράτος του Φόβου, όπου ισχυρίζεται ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη δεν υφίσταται και είναι ένα κατασκεύασμα των οικολόγων, τους οποίους λοιδορεί λέγοντας ότι το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι να μαζέψουν χρήματα. Μπορεί βέβαια αυτό να μην ισχύει, το βιβλίο να δημιούργησε μία πραγματική αναστάτωση στις ΗΠΑ, και τα τελευταία νέα να είναι πολύ σοβαρά, όμως αυτή η αντίληψη αφενός μενδημιουργεί μία σύγχυση, αφετέρου δε εντυπωσίασε τον Πρόεδρο Μπους τόσο πολύ, που κάλεσε τον Μάικλ Κράιτιον στο Λευκό Οίκο, για να ακούσει το παραμύθι από το στόμα του ίδιου του συγγραφέα.

Άρα το πρώτο και βασικό θέμα είναι να διαλυθεί αυτή η – εν πολλοίς σκόπιμη -- σύγχυση, αν δηλαδή το φαινόμενο του θερμοκηπίου, όλο αυτό το διοξείδιο του άνθρακα που διοχετεύει στην ατμόσφαιρα η ανθρωπογενής δραστηριότητα, δημιουργεί ένα πραγματικό πρόβλημα ή όχι.

Παραλληλίζοντας το με το επιχείρημα της καπνοβιομηχανίας, την δεκαετία του 50, δηλαδή την σύγχυση που σκόπιμα προκάλεσαν ότι το κάπνισμα δεν ήταν βλαβερό, ο Γκορ δείχνει πολύ πειστικά ότι από περίπου 1000 μελέτες για την επίδραση του ανθρώπου στο περιβάλλον ούτε μία δεν αμφισβητεί ότι η κατάσταση με το κλίμα είναι σοβαρή και επιδεινώνεται. Αυτό σε αντίθεση με τα άρθρα στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, (και τα οποία – σκόπιμα ή όχι επηρεάζονται ευκολότερα από τους εδικούς επιστήμονες) όπου τα ποσοστά είναι 50-50! Άρα όλοι αυτοί που ξέρουν και δεν έχουν συμφέρον να το κρύψουν λένε ότι το φαινόμενο συμβαίνει. Και για να το δείξει πέραν πάσης αμφιβολίας η ταινία (ο Αλ Γκορ δηλαδή) δείχνει φωτογραφίες από διάφορα μέρη του πλανήτη, τις αρχές του αιώνα και από σήμερα, όπου οι πάγοι έχουν υποχωρήσει αισθητά, οι πόλοι λιώνουν και οι διαφορές είναι δραματικές.

Έχει σημασία αυτό; Βεβαίως και έχει, γιατί το 40% του πλανήτη, δηλαδή γύρω στα δυόμισι δισεκατομμύρια άνθρωποι πίνουν νερό από αυτό το περιοδικό λιώσιμο των πάγων και θα διψάσουν και θα πάψουν να καλλιεργούν αν τους λείψει το νερό. Μπορεί μία κλιματική αλλαγή να συμβεί πολύ γρήγορα; Βεβαίως, όπως με την τελευταία εποχή των παγετώνων στην Ευρώπη, που συνέβη σε 10 μόλις χρόνια. Αλλά αυτές οι δραματικές αλλαγές συμβαίνουν μακριά από εμάς, σε μέρη που ελάχιστοι θα επισκεφθούμε, όπως η Γροιλανδία πού ανησυχεί τους επιστήμονες πιο πολύ από άλλες περιοχές του πλανήτη. Εκεί σήμερα καταρρέουν παγετώνες, οι πάγοι λιώνουν, και το αποτέλεσμά τους θα το νοιώσουμε και εδώ, αλλά αργότερα. Επειδή λοιπόν δεν συμβαίνει εδώ, δηλαδή ακόμη δεν βλέπουμε την θάλασσα να φουσκώνει και να πνίγει τα Χανιά ή την Κέρκυρα, είναι δύσκολο να κατανοήσουμε το συσχετισμό.

Αλλά ακόμη και αν κατανοήσουμε την αλλαγή του κλίματος, η αλήθεια μας ξεβολεύει -- γιατί οδηγούμε αυτοκίνητα, γιατί χρησιμοποιούμε την ηλεκτρική ενέργεια, και οι εταιρίες όπου όλοι εργαζόμαστε κερδίζουν από μία σπάταλη δραστηριότητα. Συνεπώς είναι άβολη αλήθεια γιατί θα πρέπει να αλλάξουμε την ζωή μας, και όπως έχει δείξει η Ιστορία αυτό είναι ένα από τα δυσκολότερα πράγματα που έχει ζητηθεί από του ανθρώπους να κάνουν.

Το δείχνει και ένα πείραμα της βιολογίας το οποίο αναφέρεται στην ταινία. Αν ρίξουμε ένα βάτραχο σε ζεστό νερό θα πηδήξει έξω αμέσως για να σωθεί. Αν όμως τον βάλουμε σε χλιαρό νερό και ανεβάσουμε σιγά-σιγά την θερμοκρασία, ο βάτραχος θα μείνει μέσα μέχρι να ψοφήσει (ή μέχρι να τον σώσουμε). Το ίδιο συμβαίνει σήμερα με το κλίμα . Αλλάζει σιγά-σιγά, εμείς δεν κάνουμε τίποτα – και δυστυχώς δεν υπάρχει ένα μαγικό χέρι για να μας σώσει την τελευταία στιγμή.

Ο Αλ Γκορ στο ντοκιμαντέρ εξηγεί πώς, μετά από ένα σοβαρό ατύχημα του γιου του, ξαφνικά κατάλαβε ότι οι προτεραιότητες του σε αυτή την ζωή άλλαξαν και αποφάσισε να αφιερωθεί σε έναν μεγάλο σκοπό. Θεωρεί ότι το θέμα του κλίματος είναι ηθικό, και όχι πολιτικό, και με έναν ιεραποστολικό ζήλο έχει παρουσιάσει τα επιχειρήματα του σε όλο τον πλανήτη περισσότερες από 1000 φορές, ενώ ακόμη τον εντυπωσιάζει πόσο δύσκολο είναι να καταλάβουν οι άνθρωποι αυτό το τόσο σοβαρό, και τόσο προφανές θέμα. Παρόλα αυτά δείχνει απόλυτα πεισμένος ότι ακόμη προλαβαίνουμε να λύσουμε το πιο πιεστικό πρόβλημα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε -- εμείς και οι επόμενες γενιές. Το ντοκιμαντέρ δίνει λύσεις, αλλά το βάρος του είναι στην τεκμηρίωση του προβλήματος και όχι στη λεπτομερή αναφορά των λύσεων, και η ταινία έχει κριτικαριστεί γι αυτό, παρόλο που αποτελεί συνειδητή επιλογή των συντελεστών του. Όμως το συναίσθημα που γεννιέται είναι αρκετό και τελειώνοντας θέλεις να σηκωθείς από τον καναπέ και να κάνεις κάτι -- και αυτό είναι μάλλον αρκετό. Η ταινία δεν είναι δραματική, και αυτό στην αρχή ξενίζει, ιδιαίτερα γιατί το θέμα προσφέρεται. Λειτουργεί όμως πολύ καλά γιατί πείθει «χτίζοντας» σιγά–σιγά και σταθερά το κάθε επιχείρημα. Αυτά είναι δύσκολα θέματα και πολύ εύκολα χάνει κανείς το ακροατήριό του, είτε επειδή γίνεται ιδιαίτερα συναισθηματικός, είτε επειδή πάει στο άλλο άκρο και γίνεται ιδιαίτερα αναλυτικός και «επιστημονικός». Η Άβολη Αλήθεια κρατάει πολύ καλά την ισορροπία και δεν κουράζει στα 90 της λεπτά, παρόλο που για τα δικά μου μέτρα θα την προτιμούσα αλαφρά πιο «πικρή», σαν το συναίσθημα που προκαλεί π.χ. η Αγέλαστος Πέτρα.

Στο ντοκιμαντέρ παρεμβάλλεται και η πολιτική ιστορία του Γκορ, οι ανεπιτυχείς του προσπάθειες να συγκινήσει το Κογκρέσο και την Γερουσία, αλλά και το ευρύτερο κοινό, και το αποκορύφωμα της απώλειας της Προεδρίας των ΗΠΑ, με αυτές τις ψήφους «φάντασμα» στην Φλόριντα, τότε που κέρδισε ο Μπους. Μάλιστα ο Γκορ στην αρχή της ταινίας λεει «Είμαι ο Αλ Γκορ και κάποτε ήμουν ο επόμενος Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών», μια πικρή υπόμνηση για το πώς τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά στην πολιτική σκηνή, αλλά ιδιαίτερα στο περιβάλλον, αν Πρόεδρος των ΗΠΑ σήμερα ήταν ο Αλ Γκορ, ο οποίος τότε παρουσιαζόταν ως ιδιαίτερα ξύλινος και χωρίς συναίσθημα και χιούμορ, κάτι που σίγουρα δεν συμβαίνει στην ταινία. Άλλη μία Άβολη Αλήθεια, που αυτή τη φορά αφορά στα Μέσα.

Oι Zωές των Άλλων

Das Leben der Anderen
Γερμανική ταινία, 2006
Σενάριο, Σκηνοθεσία:Φλόριαν Χένκελ φον Ντόνερσμαρκ
Διάρκεια: 137 λεπτά

Εδώ και λιγότερο από 20 χρόνια το «Σιδηρούν Παραπέτασμα», η κουρτίνα που χώριζε Ανατολή και Δύση σκίστηκε σαν χαρτί, αποκαλύπτοντας την ψυχολογική και σωματική βία, αλλά και την θλίψη του υπαρκτού σοσιαλισμού. Εκεί, όπου οι ζωές των άλλων ήταν διαρκώς κάτω από το μάτι του Μεγάλου Αδελφού, που παρακολουθούσε τα πάντα. Οι μυστικές αστυνομίες των χωρών αυτών, όπως η Στάζι, είχαν κυριολεκτικά εμποτίσει τις ζωές ολόκληρων λαών, οπου οι μεν παρακολουθούσαν τους δε.

Ένας από τους 100.000 πράκτορες της Στάζι ήταν και ο Γκερντ Βίσλερ στην έξοχη πρώτη ταινία του 34χρονου Φλόριαν Χένκελ φον Ντόνερσμαρκ, Οι Ζωές των Άλλων. Ο Βίσλερ είναι ένας υποδειγματικός πράκτορας, ψυχρός και αποτελεσματικός, χωρίς προσωπική ζωή. Η ζωή του είναι η Στάζι. Εκεί «δημιουργεί», αποσπώντας αριστοτεχνικά τις ομολογίες εκείνων που πάνε κόντρα στο καθεστώς της Ανατολικής Γερμανίας. Με αυτά τα άψογα διαπιστευτήρια αναλαμβάνει να παρακολουθήσει έναν αγαπημένο συγγραφέα του καθεστώτος τον Γκέοργκ Ντράιμαν, (τον οποίο υποδύεται με μία χαρακτηριστική αξιοπρέπεια ο Σεμπάστιαν Κόχ) και ο οποίος, παρά την άψογη συμπεριφορά του δεν είναι υπεράνω υποψίας, ίσως γιατί κάνει παρέα με κάποιους δηλωμένους αντιπάλους του σοσιαλισμού.

Όμως τα πράγματα ποτέ δεν είναι τόσο απλά, όσο φαίνονται, γιατί για την ηθοποιό σύντροφο του Ντράιμαν ενδιαφέρεται ο Υπουργός Πολιτισμού του Καθεστώτος, και μάλλον αυτός είναι ο πραγματικός λόγος της παρακολούθησης, ο οποίος πρέπει να βγάλει λαγό πάση θυσία.

Από κει και πέρα το καλοδουλεμένο σενάριο, που έγραψε ο ίδιος ο Ντόνερσμαρκ, υφαίνει την πλοκή και συμπλέκει τους πρωταγωνιστές. Ο Βίσλερ θα διαπιστώσει ότι αυτή η συστηματική παρακολούθηση όπου ακούει τα πάντα, δεν είναι μία απρόσωπη, αποστασιοποιημένη διαδικασία. Αργά – αργά θα εμπλακεί στη ζωή τους (αρκετά, αλλά όχι απόλυτα πειστικά, και αυτή είναι η μόνη ελαφριά αδυναμία του σεναρίου), απλά στην αρχή, πιο σύνθετα αργότερα μέχρι που η δική του ζωή να επηρεαστεί βαθιά από τις ζωές των άλλων. Αλλά και η Κρίστα Μαρία Ζήλανντ, η φίλη του Ντράιμαν, θα αποκαλύψει το σύνθετο ψυχολογικό πορτρέτο ενός ανθρώπου που θεωρεί ότι η καριέρα είναι σημαντική, οι πιέσεις αβάσταχτες, και η αφοσίωση στον σύντροφο μία μεγάλη, αλλά όχι υπέρτατη αξία.

Γρήγορη αλλά όχι αμερικάνικα κουραστική πλοκή, ένα γκρίζο Ανατολικό Βερολίνο του 1984, η υποβλητική μουσική του Γκαμπριέλ Γιαρέντ, η καλή απόδοση της πολιτισμικής σκηνής της εποχής και πάνω απ’ όλα οι έξοχες ερμηνείες, με πρώτη αυτή του Ούρλιχ Μίε που υποδύεται τον Γκέρντ Βίσλερ, συνθέτουν αυτή την σημαντική ταινία, την πρώτη γερμανική ταινία -- και μάλιστα φτιαγμένη από ένα Δυτικό -- που τολμάει και μιλάει χωρίς ωραιοποιήσεις για μία δύσκολη εποχή. Όλες οι γερμανικές εφημερίδες μίλησαν με ενθουσιασμό για Τις Ζωές των Άλλων , η οποία σάρωσε τα ευρωπαϊκά βραβεία, αλλά και το Όσκαρ ξένης ταινίας -- και μόνον ο δικός μας Δανίκας των Νέων την χαρακτήρισε ως φτηνή προπαγάνδα.

Σε μία συνέντευξη του ο σκηνοθέτης λεει ότι βασική του έμπνευση είναι ο Σίγκμουντ Φρόιντ. Ο Φρόιντ είχα πει ότι «η γραφή είναι η φωνή ενός απόντος ανθρώπου». Με τον ίδιο τρόπο, θα λέγαμε πως μία ταινία, ιδιαίτερα σαν κι αυτή, μπορεί να είναι τα συναισθήματα ενός λαού πίσω από τοΤείχος. Ακόμη, πρόκειται για μία ταινία που στους κάπως μεγαλύτερους εδώ στην Ελλάδα φέρνει στο νου τους στίχους του Σαββόπουλου:

"Κι εμείς που αριστερίσαμε, ποιο τάχα ήταν το λάθος;
εφιάλτης ήταν το είδωλο, αλήθεια όμως το πάθος",

προσφέροντας μία ακόμη ευκαιρία για σκέψη.

Και μία ειρωνική τροπή, από την αληθινη ζωή αυτή τη φορά. Η πρώην γυναίκα του Ούρλιχ Μίε, ήταν πραγματικός πληροφοριοδότης της Στάζι, και παρακολουθούσε τους αντιφρονούντες καλλιτέχνες, μεταξύ δε αυτών και τον σύζυγό της που ήταν δηλωμένος αντίπαλος του καθεστώτος. Όταν έπεσε το Τείχος αποκαλύφθηκε ο εξαιρετικά ογκώδης φάκελος των παρακολουθήσεων με 500 σελίδες και πολλές λεπτομέρειες. Μερικές φορές τα πιο παράξενα σενάρια τα γράφει η ίδια η ζωή.

Το Σύμπαν σε μία Κλωστή

Το κομψό σύμπαν

Brian Greene
superstings, hidden dimensions, and the quest for the ultimate theory
Εκδόσεις: Ωκεανίδα 2004
Σελίδες:628

Ο Αλμπερτ Αϊνστάιν αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του κυνηγώντας μία χίμαιρα. Οι κακεντρεχείς μάλιστα έλεγαν ότι τα τελευταία του τριάντα χρόνια ο Αϊνστάιν θα μπορούσε κάλλιστα να είχε πάει για ψάρεμα. Αλλά και ο ίδιος, γράφοντας το 1943 σε ένα φίλο του εξομολογήθηκε πως "έχει καταντήσει ένας μοναχικός γεράκος που είναι γνωστός κυρίως επειδή δεν φορά κάλτσες και ο οποίος επιδεικνύεται ως αξιοθέατο σε εξαιρετικές περιστάσεις". Ο σημαντικότερος επιστήμονας μετά τον Νεύτωνα είχε προσπαθήσει να χωρέσει όλη την κατανόηση του κόσμου μας μέσα σε ένα ενιαίο οικοδόμημα, στην θεωρία του Ενιαίου Πεδίου, και είχε αποτύχει. Σήμερα οι επιστήμονες πιστεύουν ότι μπορεί να καταφέρουν αυτό που προσπάθησε ο Αϊνστάιν, με μία νέα -- ημιτελή ακόμη-- θεωρία του Παντός.

Αυτήν την πορεία στο άγνωστο περιγράφει με θαυμαστή δεξιοτεχνία ο Μπραϊαν Γκρίν στο βιβλίο του "το κομψό σύμπαν" που σκιαγραφεί τις κλασικές φυσικές θεωρίες, για να καταλήξει στην αιχμή της γνώσης αλλά και των θεωρητικών υποθέσεων. Η εικόνα που ζωγραφίζει δείχνει ένα Σύμπαν ακραίο και αλλόκοτο, πολύ διαφορετικό όχι μόνο από αυτό που ξέρουμε και από αυτό που φανταζόμαστε, αλλά ίσως και από "εκείνο που μπορούμε να φανταστούμε", σύμφωνα με μία προσφιλή ρήση του ίδιου του Αϊνστάιν.


Οι τρεις αντιφάσεις

Είναι απαραίτητο να διασχίσουμε επί τροχάδην την πορεία της Φυσικής μέχρι σήμερα, προκειμένου να καταλάβουμε αυτό το πρόβλημα της ενοποίησης και την σημασία του. Αυτό ακριβώς κάνει ο Γκριν στο βιβλίο του, που διαβάζεται ως μία επίτομη περιληπτική ιστορία της Φυσικής και των σημαντικότερων θεωρητικών προβλημάτων από τον Νεύτωνα μέχρι σήμερα. Η πορεία βασίζεται στις αντιφάσεις στις οποίες σκόνταφταν οι παλιές θεωρίες και στην συμφιλίωση τους από νεότερες θεωρίες που ανατρέπουν τις παλιές, καθώς και στα αμείλικτα "γιατί;" που βασανίζουν τους επιστήμονες. Όπως για παράδειγμα εκείνο που συμβαίνει με τις "αινιγματικές ιδιότητες του φωτός".

Στο τέλος του 19ου αιώνα, τότε που ακόμη βασίλευαν ακλόνητοι οι νόμοι του Νεύτωνα μπορούσες, αν έτρεχες αρκετά γρήγορα, να προλάβεις μία αχτίδα φωτός (τα φωτόνια) και να συμπορευτείς με αυτήν· αντίθετα, η νέα τότε ηλεκτρομαγνητική θεωρία του Μάξγουελ πρέσβευε πως αυτό ήταν αδύνατον. Ο Αϊνστάιν έλυσε αυτή την αντίφαση το 1905 με την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας, ορίζοντας πως κανένα υλικό αντικείμενο (ή καμία άλλη επίδραση) δεν μπορεί να φτάσει την ταχύτητα του φωτός. Στη θέση της όμως δημιούργησε μία δεύτερη αντίφαση. Σύμφωνα με την θεωρία του Νεύτωνα η βαρύτητα επιδρούσε ακαριαία σε αχανείς αποστάσεις και έτσι μπορούσε (ως επίδραση) να προλάβει το φως--καταρρίπτοντας έτσι την αιτιότητα στο Σύμπαν. Ήταν πάλι ο Αϊνστάιν, δέκα χρόνια αργότερα, που έλυσε και αυτή την αντίφαση με την Γενική Θεωρία της Σχετικότητας. Και οι δύο αυτές θεωρίες άλλαξαν τις έννοιες του χώρου και του χρόνου, μιλώντας για καμπύλο χώρο και χρόνο που διαστελλόταν, αλλά έθεσαν τα θεμέλια για μία τρίτη ισχυρή αντίφαση, που παραμένει ως τις μέρες μας.

Στις αρχές του 20ου αιώνα και για τρεις δεκαετίες περίπου οι φυσικοί επιστήμονες ανέπτυξαν την Κβαντομηχανική, διότι η μέχρι τότε Φυσική ήταν απελπιστικά ανεπαρκής όταν εφαρμοζόταν στον μικροσκοπικό κόσμο των συστατικών του ατόμου. Βασικό θεμέλιο της Κβαντομηχανικής ήταν η αρχή της αβεβαιότητας, η οποία ευθυνόταν για αρκετά παράδοξα τα οποία αψηφούσαν την κοινή λογική. Παρόλα αυτά, η Κβαντομηχανική απαντούσε σωστά και με εξαιρετική ακρίβεια σε πλήθος ερωτημάτων, και ήταν ίσως η πληρέστερα επαληθευμένη -- από το πείραμα μέχρι οχτώ δεκαδικά ψηφία!-- θεωρία στην Ιστορία της επιστήμης. Αρκετές ισχυρές αποδείξεις υπήρχαν και για την Γενική Θεωρία της Σχετικότητας.

Η τρίτη όμως ,και βαθύτερη, αντίφαση είναι πως η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας και η Κβαντομηχανική δεν συμφωνούν στην θεώρηση του χώρου και του χρόνου. Διότι η μεν θεωρία της Σχετικότητας περιγράφει τους γαλαξίες, τα άστρα και το διάστημα ανάμεσά τους το οποίο μπορεί να καμπυλώνεται, καθώς και τον χρόνο που κυλάει πιο αργά ή πιο γρήγορα -- και όλα αυτά υπό την πανταχού παρούσα επήρεια της βαρύτητας -- αλλά τα φαινόμενα συμβαίνουν ομαλά και η αιτιότητα διατηρείται: πρώτα θα εκραγεί ένα αστέρι και μετά θα παρατηρήσουμε την λάμψη.

Όταν όμως κατέβουμε στο επίπεδο των στοιχειωδών σωματιδίων που απαρτίζουν την ύλη (αλλά και την ενέργεια, δηλαδή τις δυνάμεις του σύμπαντος), μέσα στον "κβαντικό αφρό" όπως επιτυχημένα αποκαλείται, με την φρενιασμένη του αέναη δραστηριότητα, αυτή η ομαλότητα διαρρηγνύεται: ο χώρος δεν είναι συνεχής, και "οι συμβατικές έννοιες του αριστερά και δεξιά, εμπρός και πίσω, πάνω και κάτω, (και ακόμη του πριν και μετά) χάνουν τη σημασία τους". Εκεί όπου βασιλεύει η Κβαντομηχανική δεν υπάρχει θέση για την Γενική Θεωρία της Σχετικότητας. Αν αυτό ισχύει, τότε το Σύμπαν δεν είναι συμμετρικό και οι φυσικοί νόμοι δεν ισχύουν παντού απαράλλαχτοι! Οι δύο βασικοί πυλώνες της Φυσικής του 20ου αιώνα, αυτά τα επιβλητικά διανοητικά οικοδομήματα, χωρίζονται από ένα αγεφύρωτο χάσμα, όπου μαίνεται εφιαλτικά ο σφοδρός "κβαντικός αφρός" του υποατομικού κόσμου.

Τα αμείλικτα "γιατί" πολλαπλασιάζονται καθώς εξερευνούμε την ύλη και τα στοιχειώδη σωματίδια που την αποτελούν. Παρόλο που η βασική αρχή των αρχαίων Ελλήνων ότι υπάρχουν μερικά άτμητα σωματίδια δεν έχει καταρριφθεί ακόμη, τα σωματίδια αυτά δεν είναι πλέον τα άτομα, ούτε τα πρωτόνια: είναι τα κουάρκ (μία λέξη που προέρχεται από το Φίνεγκανς Γουέϊκ του Τζόυς) διαφόρων μορφών και αποχρώσεων, και τα λεπτόνια, και συγκροτούν τρεις "οικογένειες" ύλης και αντιϋλης. Υπάρχουν ισχυροί θεωρητικοί λόγοι που συνηγορούν στο ότι ίσως έχουμε φθάσει στην μικρότερη από τις ρώσικες κούκλες, αλλά τα ερωτήματα παραμένουν: γιατί υπάρχουν τόσα στοιχειώδη σωματίδια σε τρεις οικογένειες; Γιατί έχουν αυτές τις μάζες και όχι άλλες; Γιατί για παράδειγμα ένας τύπος κουάρκ να ζυγίζει 40 χιλιάδες φορές περισσότερο από έναν άλλο; Είναι τυχαίο, ή υπάρχει κάποια θεωρητική εξήγηση που μπορεί να ανάγεται στην αρχή της Δημιουργίας και που κρύβει μία εξήγηση για το σύμπαν μας; Αναρωτιόμαστε επίσης και για άλλα σωματίδια, που είτε υποθέτουμε πως υπάρχουν (όπως το μυστηριώδες μποζόνιο του Χιγκς) είτε έχουν ανακαλυφθεί χωρίς όμως να συγκροτούν την ύλη, ταξιδεύοντας στο διάστημα, -- όπως για παράδειγμα τα δισεκατομμύρια νετρίνα που διαπερνούν αυτή τη στιγμή το σώμα σας. Μερικά μάλιστα εμφανίζονται τόσο απροσδόκητα, ώστε όταν ανακαλύφθηκε ένα ακόμη σωματίδιο που δεν το "χρειαζόταν" καμία θεωρία, ο νομπελίστας φυσικός Ραμπάϊ αναρωτήθηκε: "Αυτό ποιος το παρήγγειλε;"

Όταν προσθέσουμε τις δυνάμεις που κυριαρχούν στο Σύμπαν, τότε τα κομμάτια που λείπουν από το παζλ πολλαπλασιάζονται. Οι τέσσερις αυτές δυνάμεις (η βαρυτική, η ηλεκτρομαγνητική, η ασθενής πυρηνική και η ισχυρά πυρηνική), έχουν κοινά χαρακτηριστικά, αλλά και μεγάλες διαφορές επενέργειας και ισχύος. Για παράδειγμα η ηλεκτρομαγνητική δύναμη (αυτή που ενεργεί στο ακουστικό του τηλεφώνου σας) είναι ένα εκατομμύριο δισεκατομμύρια δισεκατομμύρια δισεκατομμύρια δισεκατομμύρια φορές ισχυρότερη από την δύναμη της βαρύτητας; Γιατί αυτή η τεράστια διαφορά; "Αυτή δεν είναι μία ερώτηση που προέρχεται από αργόσχολη φιλοσοφική διάθεση για το αν μερικές λεπτομέρειες συμβαίνει να είναι έτσι ή αλλιώς· το Σύμπαν θα ήταν ένας εντελώς διαφορετικός τόπος αν οι ιδιότητες της ύλης και των δυνάμεων άλλαζαν, έστω και λίγο". Αν η βαρύτητα ήταν ελαφρά ισχυρότερη, τότε το Σύμπαν είτε θα είχε καταρρεύσει, είτε θα ήταν μία παγωμένη στέπα χωρίς άστρα και χωρίς ζωή. Άρα το Σύμπαν είναι ακριβώς αυτό που είναι γιατί τα σωματίδια και οι δυνάμεις έχουν αυτές τις ιδιότητες και όχι άλλες. Ποια όμως είναι η επιστημονική εξήγηση του γιατί, την οποία από μόνη της ούτε η θεωρία της Σχετικότητας, αλλά ούτε και η Κβαντομηχανική μπορούν να δώσουν;


Κοσμική συμφωνία εγχόρδων

Είναι δυνατόν να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα μία και μόνη φυσική θεωρία που τα περικλείει όλα; Δεν εννοούμε μία θεωρία που ερμηνεύει τα πάντα αχρηστεύοντας όλες τις άλλες επιστήμες, διευκρινίζει ο Γκρίν, αλλά μία θεωρία που ισχύει απαράλλαχτη στους αστρικούς γαλαξίες, στις μαύρες τρύπες, στα απειροελάχιστα σωματίδια της ύλης και στις φυσικές δυνάμεις. Ακόμη και αν υπάρχει μία τέτοια θεωρία, σίγουρα δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμα. Υπάρχει όμως μία υποψήφια. Η θεωρία αυτή λέγεται θεωρία των χορδών (ή των υπερχορδών, όταν προστεθούν κάποιες υποθέσεις συμμετρίας για το Σύμπαν) και η φιλοδοξία της είναι όντως να εξηγήσει τα πάντα--όταν ολοκληρωθεί διότι είναι ακόμη μία θεωρία "εν αναπτύξει" και οι φυσικοί ιχνηλατούν τις παρυφές της. Η απείρως σεμνότερη φιλοδοξία του Μπραϊαν Γκρίν, ενός θεωρητικού φυσικού και συμμέτοχου στην "επανάσταση των υπερχορδών" είναι να εξηγήσει στον αμύητο, δηλαδή στην συντριπτική πλειονότητα των αναγνωστών, αυτή ακριβώς την θεωρία, αλλά και τις συνέπειες, τις επιπτώσεις που θα έχει, καθώς και τις προβλέψεις που -- όπως κάθε καλή θεωρία -- μπορεί να κάνει. Τα καταφέρνει λοιπόν εξαιρετικά καλά εκλαϊκεύοντας ένα από τα δυσκολότερα ζητήματα της σύγχρονης Φυσικής, κάτι που φαντάζει ακόμη εντυπωσιακότερο, αν αναλογιστούμε πως δεν πρόκειται για κάτι τελειωμένο, παγιωμένο και επαληθευμένο, αλλά για θεωρητικές προσεγγίσεις συχνά αδιαμόρφωτες.

Η θεωρία των υπερχορδών βασίζεται σε μία φαινομενικά απλή αρχή. Θεωρεί ότι όλα τα στοιχειώδη σωματίδια είναι όχι σημεία στο χώρο, αλλά μικροί βρόχοι, μονοδιάστατες χορδές σαν ελαστικές ταινίες που πάλλονται διαρκώς. Έτσι όλες οι ιδιότητες των σωματιδίων που παρατηρούμε οφείλονται στους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους μπορεί να πάλλεται μία χορδή. "Ακριβώς όπως οι χορδές ενός βιολιού ή ενός πιάνου έχουν συχνότητες συντονισμού, στις οποίες προτιμούν να πάλλονται--τρόπους δηλαδή που τα αυτιά μας νοιώθουν ως νότες--έτσι συμβαίνει και στην θεωρία των χορδών. Αλλά […] αντί να παράγουν μουσικές νότες, κάθε [διαφορετική] μορφή δόνησης μίας χορδής […] εμφανίζεται ως σωματίδιο του οποίου η μάζα και το φορτίο εξαρτώνται από τον τρόπο δόνησης. Το ηλεκτρόνιο είναι μία χορδή που πάλλεται με έναν τρόπο, το κάθε κουάρκ, ή το φωτόνιο, μία χορδή που δονείται με έναν διαφορετικό τρόπο". Έχουμε έτσι μία μουσική του σύμπαντος, μία κοσμική συμφωνία, με διαφορετικές "νότες" που παράγονται, είτε πρόκειται για την ύλη είτε πρόκειται για την ενέργεια, από τον ίδιο βασικό δομικό λίθο: την χορδή που δονείται.

Αυτή η φαινομενικά απλή αντικατάσταση του σημείου από την χορδή έχει πολύ σοβαρές συνέπειες. Δημιουργεί επίσης πολλά προβλήματα και παράγει αλλόκοτες έννοιες, που απαιτούν να αλλάξουμε τον τρόπο που κατανοούμε τον χώρο και τον χρόνο. Για παράδειγμα, για να μπορέσει να εξηγήσει τη φύση, η θεωρία των χορδών δεν αρκείται στις γνωστές μας τρεις διαστάσεις -- το μήκος, το πλάτος και το ύψος, που γίνονται τέσσερις μαζί με τον χρόνο. Απαιτεί δέκα διαστάσεις, κάτι που προκαλεί άμεσα την εύλογη απορία: οι άλλες έξι (αβάφτιστες ακόμη) που βρίσκονται, και γιατί δεν τις βλέπουμε; Η απάντηση είναι ότι οι άλλες διαστάσεις είναι "κουλουριασμένες" γιατί ίσως δεν πρόλαβαν να αναπτυχθούν τις πρώτες στιγμές της Δημιουργίας, κατά την Μεγάλη Έκρηξη. Αλλά τα αλλόκοτα δεν σταματούν εδώ: η θεωρία προβλέπει ότι τα ταξίδια στον χρόνο αλλά και τα αστραπιαία ταξίδια σε μακρινές γωνιές του σύμπαντος μέσα από "τούνελ" του χώρου, δεν πρέπει να αποκλείονται -- δίνοντας έτσι άφθονη τροφή και στην επιστημονική φαντασία, αλλά και σε ορκισμένους εχθρούς της θεωρίας.


Επιστήμη ή ευσεβείς πόθοι;

Μερικοί από αυτούς τους εχθρούς της αρχικά ισχυρίστηκαν ότι η θεωρία των χορδών δεν διέφερε από την μεσαιωνική θεολογία. Διατείνονταν μάλιστα ότι οι θεωρητικοί φυσικοί των χορδών έκαναν τόσο κακό στην επιστήμη όσο είχαν κάνει οι θεολόγοι του Μεσαίωνα, και οι αναζητήσεις τους δεν διέφεραν από τις εικασίες για το πόσοι άγγελοι μπορούν να χορέψουν στην μύτη μίας καρφίτσας. Υπήρχαν όμως και άλλες αντιρρήσεις. Οι χορδές αυτές είναι τόσο μικρές που η ύπαρξή τους είναι αδύνατον να επαληθευτεί άμεσα με πειραματικούς τρόπους. Αυτό διότι η έρευνα για την ανακάλυψη στοιχειωδών σωματιδίων γίνεται μέσα σε τεράστιους επιταχυντές, που θρυμματίζουν την ύλη και κατόπιν ερευνούν τα ίχνη που αφήνουν τα συντρίμμια. Στην περίπτωση των χορδών, ο επιταχυντής που θα απαιτείτο θα είχε στην καλύτερη περίπτωση το μέγεθος του γαλαξία μας, και στην χειρότερη το μέγεθος του γνωστού σύμπαντος! Αυτή η μελαγχολική διαπίστωση έκανε πολλούς να πουν ότι η Φυσική είναι μία νεκρή επιστήμη, μια και η θεωρία δεν μπορεί να επαληθευτεί πειραματικά, μη διαφέροντας έτσι από ένα μαθηματικό παιχνίδι επί χάρτου. Αλλά συνέβαινε και κάτι χειρότερο. Δεν υπήρχε μόνον μία θεωρία των χορδών, αλλά τουλάχιστον πέντε: ποια από τις πέντε ήταν η Θεωρία του Παντός;

Παρά τις επιθέσεις και τα προβλήματα, η θεωρία των χορδών, που γνώρισε τουλάχιστον δύο νεκραναστάσεις στην τελευταία δεκαπενταετία, σήμερα θεωρείται η επικρατέστερη θεωρία που κάποια μέρα ίσως μπορέσει να εξηγήσει το Συμ‑παν. Οι ελπίδες αναπτερώθηκαν όταν οι επιστήμονες, εδώ και τρία χρόνια περίπου, ανακάλυψαν ότι οι πέντε διαφορετικές θεωρίες ήταν μερικές όψεις μίας κοινής θεωρίας: ήταν σαν πέντε τυφλοί να ψηλαφούσαν διαφορετικά μέρη του ίδιου ελέφαντα και ο καθένας να είχε την δική του θεωρία περί τίνος ζώου επρόκειτο. Η καινούργια θεωρία, που μυστηριωδώς ονομάζεται θεωρία Μ (M-theory), είναι ακόμη στα σπάργανα, και διαθέτει μία εξαιρετική πολυπλοκότητα που απαιτεί ισχυρούς υπολογιστές και φρέσκιες μαθηματικές έννοιες.

Αλλά και στο πεδίο της επαλήθευσης υπάρχει χώρος για αισιοδοξία. Οι πειραματικές αποδείξεις θα μπορούσαν να είναι έμμεσες: ήδη η θεωρία των χορδών έλυσε ένα βασικό πρόβλημα με τις μαύρες τρύπες του διαστήματος, που παρέμενε άλυτο για εικοσιπέντε χρόνια· ισχυρίζεται επίσης ότι επειδή η θεωρία προβλέπει την βαρύτητα και δεν την ενσωματώνει εκ των υστέρων, διαθέτει μία ακόμη έμμεση πειραματική επαλήθευση. Πάντως ο Στήβεν Χώκινγκ είναι μάλλον αισιόδοξος για την τελική έκβαση: το στοίχημα που έβαλε με το ακροατήριό του πρόσφατα στην Κρήτη, ήταν ότι υπάρχει μία πιθανότητα 50 - 50 να ανακαλυφθεί η πλήρης θεωρία μέσα στα επόμενα είκοσι χρόνια. Υποσχέθηκε μάλιστα να επιστρέψει τότε και να μιλήσει για την Τελική Θεωρία, την Θεωρία του Παντός.

Σε μία εποχή που τα μυστήρια γύρω μας πολλαπλασιάζονται και οι επιστήμονες μιλούν μία γλώσσα από την οποία κινδυνεύουμε να καταλαβαίνουμε μόνον τα άρθρα, το Κομψό Σύμπαν του Γκρίν αποτελεί έναν απαραίτητο φωτεινό οδηγό στο ημίφως. Σίγουρα απαιτεί έναν επιμελή αναγνώστη, σαφώς κάποια παραδείγματα του δεν είναι τόσο επιτυχημένα, και μάλλον βαραίνει προς το τέλος, καθώς το οικοδόμημα των εντελώς νέων και δυσνόητων εννοιών ψηλώνει. Αλλά δεν είναι καθόλου τυχαίο πως αυτό το βιβλίο, που πραγματεύεται ένα τέτοιο δύσκολο θέμα, διαβάστηκε από τόσους πολλούς κοινούς θνητούς. Τους έκανε να πιστέψουν πως αν το Σύμπαν είναι κομψό, πιθανότατα είναι και κατανοητό.

Το Σύμπαν σε ένα Βερίκοκο

Η φλούδα του βερίκοκου
Πάνος Α. Λιγομενίδης
Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα 2004
Σελίδες:526

Το βιβλίο αυτό είναι ένας καθρέφτης, που αντανακλά την αγωνία και το προσωπικό ενδιαφέρον του συγγραφέα, του καθηγητή πληροφορικής, ακαδημαϊκού και ερευνητή Πάνου Λιγομενίδη για τα θεμελιώδη ερωτήματα της ύπαρξης. «Αυτά τα υπαρξιακά ερωτήματα μπαίνουν συνήθως ενωρίς στη ζωή μας, ...όμως με την ενηλικίωση στους περισσότερους από εμάς τα ερωτήματα αυτά ξεχνιούνται... και συνήθως στα τελευταία χρόνια του βίου μας αντιλαμβανόμαστε με επώδυνο τρόπο ότι έχουμε ξοδέψει πολύ χρόνο στον πλανήτη αυτό χωρίς να έχουμε πραγματικά ζήσει,.. και τότε βιώνουμε μία περίοδο κρίσης». Προσπαθούμε τότε να ζήσουμε την πραγματική ζωή, η οποία περιέχει την «αισθητική αναζήτηση της αλήθειας περί υπάρξεως». Η αναζήτηση αυτή συντελεί στην λύση της κρίσης, αφήνοντας ενίοτε στον διάβα της βιβλία όπως «η φλούδα του βερίκοκου».

Όμως, τα υπαρξιακά ερωτήματα δεν ξετυλίγουν εύκολα το νήμα της σκέψης. Έτσι λοιπόν το βιβλίο αυτό προσπαθεί να τα πει όλα: από την δόμηση της πληροφορίας στο Σύμπαν, την μορφογένεση των οργανισμών, την αρχή του κόσμου με την Μεγάλη Έκρηξη και το άδηλο τέλος του, τα μυστήρια της υποατομικής ύλης, την ανθρώπινη συνειδητότητα, μέχρι την διασύνδεση όλων, την παραψοχολογία και την μεταφυσική. Αυτός ο καθρέφτης των πάντων μέσα στην Θεωρία του Παντός είναι ταυτόχρονα το βασικό πλεονέκτημα, αλλά και το αδύνατο σημείο του βιβλίου. Πλεονέκτημα, διότι σε αυτό τον πλούτο θεμάτων και ανάπτυξης ο αναγνώστης θα βρει πολλά και ενδιαφέροντα καινούργια πράγματα, ακόμη και για ζητήματα με τα οποία έχει ξανασχοληθεί και ξαναδιαβάσει. Κατά τούτο, το βιβλίο αυτό αποτελεί έναν χρήσιμο τόμο αναφοράς για την σύγχρονη επιστημονική κοσμοαντίληψη, και ίσως τελικά ο αναγνώστης να βρει και τους συνδετικούς κρίκους, προκειμένου να κατανοήσει πώς δομείται το όλον.

Όμως, παρά τις προσπάθειες του συγγραφέα, το αντίτιμο είναι η συχνή επανάληψη που χαλαρώνει την δομή, χωρίς απαραίτητα να δημιουργεί εκείνους τους επάλληλους κύκλους που θα βάθαιναν την κατανόηση. Οι πρωθύστερες ή ξαφνικές αναφορές σε δύσκολες έννοιες, (πόσοι π.χ. κατανοούν τις «νευρωνικές συσχετίσεις της συνείδησης»;) χωρίς επαρκή επεξήγηση αφήνουν μερικά κενά, ακόμη και μετά την ανάγνωση των 500 σελίδων του βιβλίου.Παρά τις αδυναμίες του, το βιβλίο είναι ένα κατόρθωμα διόλου ευκαταφρόνητο, αν μη τι άλλο για το μέγεθος της προσπάθειας αντιμετώπισης εννοιολογικών ογκολίθων, και για τις γόνιμες διασυνδέσεις με την τέχνη, την αρχαιοελληνική σκέψη και την φιλοσοφία γενικότερα -- και μακάρι να γράφονται περισσότερα παρόμοια βιβλία από Έλληνες συγγραφείς. Ικανοποιεί την μεγάλη ανάγκη για εκλαΐκευση των επιστημών, οι οποίες στις μέρες μας έχουν τόσο απομακρυνθεί από τον μέσο άνθρωπο, και προσφέρει αυτή την διαφορετική ματιά που, στην άνυδρη δυτική επιστημονική σκέψη, είναι αγαθό ουσιώδες εν ανεπαρκεία.

Για να δαμάσει το θέμα του, ο συγγραφέας χωρίζει το βιβλίο σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος, στην Περιγραφή του Κόσμου και της Συνείδησης, βάζει τα θεμέλια για την αναζήτηση των υπαρξιακών ζητημάτων που θα εξεταστούν αργότερα. Ακρογωνιαίο λίθο του βιβλίου αποτελεί η έννοια της πληροφορίας και αναλύεται πρώτη: περιγράφονται η δόμηση και η διάδοσή της, καθώς και ο ρόλος που παίζει στην εξέλιξη -- από το κύτταρο και τα υποατομικά σωματίδια μέχρι τους γαλαξίες και τις μαύρες τρύπες του Σύμπαντος. Κατόπιν σειρά έχουν η συνείδηση και τα μοντέλα του νου, αλλά και η σχέση τους με τον φυσικό κόσμο, μία απαραίτητη διασύνδεση για την σύγχρονη επιστημονική έρευνα, όπου ο νους καθορίζει τα όρια και την φύση της παρατήρησης.Τα όρια του νου φαίνονται ακόμη καθαρότερα στη συνέχεια του βιβλίου, όπου περιγράφονται οι βασικές επιστημονικές θεωρίες του 20ου αιώνα, η θεωρία της σχετικότητας και η κβαντική φυσική, και οι δύσκολες έννοιες του διαστελλόμενου χρόνου και της παράδοξης αβεβαιότητας μεταξύ αίτιου και αποτελέσματος.

Ο νους επίσης δυσκολεύεται να κατανοήσει πώς αυτές οι δύο θεωρίες, που περιγράφουν τόσο καλά τον φυσικό κόσμο, είναι ασύμβατες μεταξύ των. Και όταν φτάνουμε στην σύγχρονη θεωρία των υπερχορδών, ο νους φτάνει στα όριά του, γιατί πόσοι από εμάς μπορούν να συλλάβουν ένα χώρο με 12 διαστάσεις, οι οποίες απαιτούνται για να αποτυπωθεί η θεωρία; Ίσως μπορούμε να το συλλάβουμε αν πρώτα καταδυθούμε σε θεμελιώδεις έννοιες: στον χώρο, στον χρόνο, στην ύλη, στα πεδία των δυνάμεων και στην ενέργεια, καθώς και στις μεταξύ τους σχέσεις. Σε αυτή την κατάδυση το βιβλίο μας συντροφεύει με αρκετή επιτυχία, όπως για παράδειγμα όταν προσεγγίζει και συμμερίζεται, «την βαθιά ενοχλητική ιδέα ότι η εξωπραγματική δυνατότητα να συμβεί κάτι, μπορεί να έχει αποφασιστική επίδραση σε αυτό που πράγματι συμβαίνει!».

Αυτά τα φαινομενικά παράδοξα και ανεξήγητα του φυσικού κόσμου ωθούν προς την αναζήτηση των αιτίων της πραγματικότητας, που αποτελεί το δεύτερο μέρος του βιβλίου. Στον φυσικό κόσμο, όπως τον περιγράφει η επιστήμη, το αυτονόητο δεν είναι κατ’ ανάγκη και το πραγματικό. Το ισχύον το προτείνει η σύγχρονη θεωρία και ο μαθηματικός φορμαλισμός, και τα αποδεικνύει το πείραμα, αν και μερικές φορές, ιδιαίτερα στην κβαντομηχανική, η σειρά είναι αντίστροφη: πρώτα έρχεται το πείραμα και μετά τρέχει η θεωρία να καλύψει το κενό. Πολύ ενοχλητικά είναι και τα λεγόμενα «πειράματα της σκέψης» (τα οποία συνήθως έχουν απαγορευτικούς πρακτικούς περιορισμούς, αλλά είναι κατ’ αρχήν εφικτά) όπως για παράδειγμα τα ταξίδια μέσα από «σκουληκότρυπες», δηλαδή σωλήνες που ξεκινούν από μαύρες τρύπες και ενώνουν διαφορετικούς χωροχρόνους, επιτρέποντας την ακαριαία μετάβαση σε ένα πολύ απομακρυσμένο σημείο του Σύμπαντος, πιθανώς με ένα άλμα στο μέλλον.

Ο τρόπος που ερμηνεύονται όλα αυτά τα παράδοξα οδηγεί στο καλύτερο τμήμα του βιβλίου: στην ανάλυση της «Μεταφυσικής Έννοιας της Πραγματικότητας». Διότι «κατά τις πρόσφατες δεκαετίες, οι ραγδαίες πρόοδοι στη φυσική, στην πληροφορική και στην τεχνητή νοημοσύνη ανακίνησαν εκ νέου το έντονο ενδιαφέρον στην έρευνα θεμελιωδών προβλημάτων σχετικά με την πραγματικότητα του φυσικού κόσμου, την λειτουργία της συνείδησης και την σχέση μεταξύ των». Όταν λοιπόν η εμπειρική (κατ΄ ουσίαν «μηχανιστική») αντίληψη του κόσμου, που υπαγορεύεται από την καθημερινή εμπειρία, ανατρέπεται από μία ολιστική θεωρία ή ένα παράδοξο πείραμα, τότε μοιραία η μηχανιστική και η ολιστική θεώρηση του φυσικού κόσμου θα βρεθούν αντιμέτωπες. Το κρύσταλλο της απόλυτης αιτιοκρατίας θα ραγίσει και η πραγματικότητα θα είναι προβλέψιμη μόνον ως ένα στατιστικό μέγεθος, και όχι ως απόλυτη βεβαιότητα του πότε ακριβώς θα συμβεί κάτι. Αυτό με την σειρά του θα οδηγήσει σε ριψοκίνδυνες θεωρήσεις της πραγματικότητας, όπου όλα είναι συνδεδεμένα, δηλαδή «το όλον είναι ένα», το μέλλον επικοινωνεί με το παρελθόν και η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου αναιρείται.

Ο συγγραφέας δεν αποδέχεται άκριτα τις ακραίες μεταφυσικές θέσεις -- που ας σημειωθεί έχουν εκφραστεί από σημαντικούς επιστήμονες -- αλλά τις προσφέρει ως τροφή για σκέψη. Η σημαντικότερη αλήθεια του βιβλίου ίσως κρύβεται σε ένα παρόραμα της βιβλιογραφίας, όπου ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου «Σκιές του Νου» του Ρότζερ Πενρόουζ αναφέρεται ως “Shallows of the Mind”. Εκεί στα Αβαθή του Νου, δηλαδή στην πάλη του να απελευθερωθεί από τους περιορισμούς του, ίσως να βρίσκεται το κλειδί της αντιμετώπισης των υπαρξιακών ζητημάτων. Διότι, εν τέλει, σημασία έχει να συλλογάσαι καλά.